Büyük bir coğrafyaya dağınık olmalarına rağmen, birçok ortak özelliklere sahiplerdir, bunların en önde geleni dil akrabalığıdır. Türkiye'de konuşulan Türkçe çoğu diğer Türk dillerine yakındır. Turki diller, Altay dilleri'nın alt kolunu oluşturmaktadır.
19'ncu yüzyıldan itibaren Türk kavimlerinin ortaklıklarını vurgulayan siyasi ve kültürel ideolojinin adı Türkçülük'tür. Türk halklarının dilleri, kültürleri ve tarihi ile meşgul olan bilim dalının adı Türkoloji'dir.
Bütün Türk kavimlerinin ayrıntılı bir sıralamasını burada görebilirsiniz: Turki halklar
Etimoloji: Turk-/Türk-
Tue'kue, Török, Türküt
"Türk" sözcüğünün geçmişi hakkında farklı tezler vardır:- Bir teze göre Türk kelimesi Çince Tue'kue'den kaynaklanmıştır. 3000 yıllık Çin yazılarında anlatılan ve Çinlere komşu olarak ülkeler kurmuş olan Tue'kue halkı, bazı diğer bugün sadece çince adlarını tanıdığımız halklar ile birlikte (Hiung-nu, Yüan yüan, Vu sun, I-li vs.) bazı bilim adamlarınca Prototürkler olarak da adlandırılırlar. Ama "Tue'kue"'nün Türk kelimesinin Çinceleştirilmiş şekli olduğu kanaatini henüz her bilimci paylaşmaz.
- Başka bir teze göre, eski Türklerin hukuk anlayışı sıfatında olan Töre'den kaynaklanmıştır. Töre sahibi olan boylara "Török" veya "Törük" adı verilmiştir ve bundan Türk oluşmuştur.
- Diğer bir teze göre, "Turuk" adlı, eski bir boyun adı zamanla değişip "Türk" olmuştur:
"Kök Türk"
Türk ismine bugünkü tanıdığımız şekliyle "Türk-" olarak ilk kez 6'ncı yüzyıldan kalan, eski Türk yazıtlarında karşılaşıyoruz. Bu yazıtlarda Göktürk Devleti halkının adı olarak kullanılıyor. Türk- kelimesinin kökü henüz tam olarak belirlenmiş değil. Bugünkü bilimde "kök türk" (Eski Türkçe: "Gök Türkler" veya "Mavi Türkler") 552 yılından itibaren kullanılıyor. Ama bundan önce de "Türk" Orta Asya bozkırlarında yaşayan ve Türkçe konuşan halkların toplu adı olmuş olması gerekir.Anadolu Türkleri ve diğer Türk kavimleri
19'ncu yüzyılın batılı bilimcileri bütün Avrasya'ya dağınık Türk halklarını basit bir şekilde toplu halde "Türkler" olarak adlandırıyorlardı. Ama Türkiye Cumhuriyetinin kuruluşu, ve bu yeni Cumhuriyetin halkının artık sadece "Türk" adını benimsemesi ile, batılı bilimde Türk halklarını, Türkiye'nin halkından ayırt edebilmek için Turk-halkları, Turk-tatarları, Turkotatarlar, Turk-Moğolları ya da Turko-Moğollar gibi isimler yayılmaya başladı. Ama Türk halkları kendilerini "Türk" olarak adlandırmaya devam etmişlerdir.
- Almancada: Turkvölker (ü yerine u) ve
- İngilizcede: Türk halklarına Turkic people, Türkiye'nin halkına (Türk halkına)ise Turkish people denir.
Türklerin kökleri
Ana yurtları
Türklerin kökleri günümüze kadar hala yeterince araştırılmış değildir. Kesin olan tek bir şey vardır, o da ilk Türk dillerini konuşan halkların Altay bölgesinde, Selenga ve Orhun ırmaklarının kesişim bölgesinde yaşamış olduklarıdır.
Türklerin ana yurdu olarak Orta Asya'da; Sibirya-Moğolistan sınırındaki Altay ve Sayan dağları, Kazakistan ve Çin Türkistanı arasında bulunan Tien-Şan dağları, Tibet'in kuzeybatı sınırındaki Altın-Tag ve Çin'in kuzeydoğusundaki Çingan aralarında kalan bölge olarak görülür.
Türklerin ataları
Hiung-nu (Hunlar)
Türklerin tarihi, hangi eski halk ataları olarak gösterilmelerine bağlantılı olarak değişir. Bazı bilim adamlarına göre eski Çin edebiyatında anlatılan Hiung-nu halkı (ya da Proto-Hunlar) direkt olarak Türklerin ataları sayılır. Hiung-nu halkının bıraktığı çok az sayıda kalıntılar böyle bir tahmine izin verir. Eski Çin kaynaklarında Hiung-nu halkının adı ilk kez m.ö. 400-200 aralarında geçer.Ama Prof. Josef Matuz gibi bazı diğer bilim adamları Hunları Türk halkı olarak kategorize etmenin zor olduğuna dikkat çekerler:
"Avrupalı ve Asyalı Hunların (Hiung-nu), Türk halkları olmuş olduğu hipotezini desteklemek, kalıntıların ve kanıtların kıtlığından dolayı mümkün değildir. Bunun aynısı Yüan yüan-halkı, yani Avarlar için de geçerlidir."
Ruğran, Hiya, Hiung-nu
Alman Türkolog Prof. Michael Weiers, 3'ncü yüzyılda Çin'in kuzeyinde ortaya çıkan bazı halkları Prototürkler olarak tarif ediyor. Bu halklarda bir baş kavmin etrafına birsürü başka kavimlerin çevrili olduğunu söylüyor. Çince, Farsça ve Yunanca kaynaklara göre bu Türk kavimleri tarihte büyük rol oynamışlar: Hiung-nu (ya da Doğu Hunlar), Tab?a, Hiya (Hunlar) ve Türk-protomoğol Ruğran halkı.Türk Halkı "bodun"lara ayrılmıştı. Her bodun'un büyük bir atasından gelen kendi adı vardı. Bu yüzden tarihte de bügün de Türk halk grubu ayrı isimli bodunlara bölüktür; mesela Hazarlar, Köktürkler (Göktürkler), Oğuzlar, Türkmenler, Uygurlar veya Özbekler.
Coğrafi dağılım
Bütün Türkler ailesine dahil olan insanların sayısı toplam olarak 150 milyon olarak tahmin ediliyor. Yaşadıkları bölge Balkan'dan, Yakın doğu'a, Orta Asya'dan, Iran'a, Çin ve Moğolistan'dan Rusya'nın en kuzeydoğu kısmına kadar uzanıyor. Bunun yanında batı Avrupa'da, ABD'de ve Avustralya'da 20. yüzyılın ikinci yarısında göç etmiş milyonlarca Türkler vardır.Türkçe konuşulan en büyük bölgeler, Türkistan'da (Türkmenler, Özbekler, Uygurlar, Kazaklar, Karakalpaklar, Kırgızlar), Anadolu'da (Osmanlılar ya da Türkiye Türkleri) ve Azerbeycan'da bulunur. Bunun yanında dağınık olarak Volga bölgesinde (Volgabulgarları, Başkırlar, Tatarlar, Çuvaslar, Karaylar), Kırım'da (Tatarlar) ve Kafkas bölgesinde (Nogaylar, Kumıklar, Karaçaylar, Balkarlar) vardır. Osmanlılara sayılan hristiyan-ortodoks Gagavuzlar, Moldavyanın Gagauz Yeri Özerk Bölgesinde yaşarlar.
Türk ülkeleri
Günümüzde altı Türk ülkesi vardır: Azerbeycan, Kazakistan, Kırgızistan, Turkmenistan, Türkiye ve Özbekistan. Diğer bir Türk ülkesi olan Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti sadece Türkiye tarafından resmen tanınır.Özerk Türk Cumhuriyetleri
Türk ülkelerinin dışında, bir de Rusya Federasyonu'na ait olan birsürü özerk Türk-Cumhuriyetleri ve bölgeleri bulunur: Altay Cumhuriyeti, Başkortostan, Çuvaşya, Dağistan, Hakasya, Karaçay-Çerkesye, Tataristan, Tuva ve Saka bölgeleri. Bunların her birisinin kendi bayrağı, parlamentosu, yasaları ve kendi resmi dilleri vardır.Ayrıca Sincan Uygur Özerk Bölgesi adlı (Doğu Türkistan olarak da bilinir) özerk bölge Çin'de, ve bir de Gagavuzların yaşadığı Besarabya adlı özerk bölge ise Moldavya'nın Ukrayna sınırında bulunur.
Yabancı yönetim altındaki Türkler
Yabancı yönetim altında bulunan Türk bölgeleri İran'da, Kuzey Irak'ta, Gürcistan'da, Bulgaristan'da, Yunanistan'da, Makedonya'da, Tacikistan'da, Afganistan'da ve Moğolistan'ın batısında bulunur.Ortak özellikleri ve farkları
Türk halklarinin en önemli ortak özellikleri dil akrabalığıdır. Çok geniş bir alana dağılmış olmalarına rağmen ortak dilleri ile bir bütünü oluştururlar. Farklı derecede ortak tarihleri vardır, ama Türklerin en eski ve her Türk halklarında kalıntıları bulunan ortaklıkları, Türklerin en eski izlerine kadar takip edilebilen eski dinleri Tengricilik'ten ve ortak mitolojilerinden kaynaklanır. Ortak kültür özelliklerini halk müziklerinde, mutfaklarında, düğün geleneklerinde, çocuk eğitiminde vs. bulmak mümkündür.Türk halkları içerisindeki ırksal farklılıklar
Türk halklarının geçmişlerindeki göçebe yaşam biçimleri, hareketli tarihleri ve inançlarının hoşgürüsünden dolayı, birçok yabancı halklarla temasa girip bazen onlara karışıp milli özelliklerini kaybetmışler ve onlardan olmuşlar, bazen de yabancı milletler Türk halklarının arasına karışmış ve Türk olmuşlardır. Bu yüzden Türk halkları arasında görülebilen ırk farklılıkları vardır. Bu ırksal farklılıklar kabaca şöyle sıralanabilir:Kavimlerdeki ortalama DNA-Payları:
- %75 Asya Irkı/ %25 Avrupa Irkı: Uygurlar, Yakutlar, Dolganlar ve bazı küçük kuzey-türk halkları.
- %50 Asya Irkı/ %50 Avrupa Irkı: Kırgızlar, Özbekler, Tatarlar, Kazaklar, Türkmenler, Karakalpaklar ve bazı diğerleri.
- %25 Asya Irkı/ %75 Avrupa Irkı: Türkiye Türkleri, Azeriler, Balkan Türkleri, İran-, Irak- ve diğer Ortadoğu Türkleri.
Bazı Türk tarihçiler tarafından bir Türk Irkı olduğu iddia edilir, ama bu teori Türk bilimcilerin haricinde kimse tarafından kabul görmez.
Tarih
Çeşitli tarih teorileri
Türk tarihinin nerde başladığı konusunda somut bir fikir birliği yoktur. İlk kez Türk adı inkar edilemeyecek bir biçim Göktürkler tarafından kullanılmıştır. Bu da 6'ncı yüzyılın başıdır. Göktürkler kendi alfabelerine sahiptiler ayrıca Orhun yazıtlarında da bir milletten söz ettikleri, millet anlayışına sahip oldukları açıkca görülmektedir.Bazı tarihciler şu iddiayı ortaya atmıştır: Eğer bunlar kendilerini Türk olarak tanımlıyorsa, kendilerini bir millet olarak görüp bir millet anlayışı geliştirdilerse, kendilerini ait bir alfabeleri varsa bunun en az 300-400(belkiden binlerce) yıllık bir geçmisi olması lazımdır.
Ancak bazı tarihciler Türk adının bir kabilenin adı olabileceğini belirtmektedir. Bu iddiaya göre Türk veya ona benzer(Törük, Türük) ad taşıyan bir boy bütün diğer göçebe halkları birleştirmiş ve bu millete Türk adını vermiştir.
Haitililer, Truvalılar, Sümerler ve Etrüksler gibi bir çok halkın da Türk olduğu iddia edilmiştir. Bunlar iddialar arasından en öne çıkanı Truvalılardır. Mitolojide Truvalıların atası olarak Turkos gösterilir. Ayrıca Truvalıların ata önem vermeleri, kalkanlarında at sembolleri kullanmaları, kıyafetlerinde simetrik Türk desenlerine çok benzer desenler kullanmaları da bu iddiayı güçlendirmektedir. Fatih Sultan Mehmet ve Mustafa Kemal Atatürk de Truvalıların Türk olduğunu iddia etmiştir.
Atatürk tarafından ortaya atılan Güneş Dil Teorisi ise Türk tarihini insanlığın başlangıcına dayandırmaktadır. Ayrıca Atatürk Mu kıtası hakkındaki bir çok kitabı okumuş ve Türklerin kökenini Mu kıtası olabileceğini söylemiştir. Tahsin Mayatepek'i Mu kıtası hakkında araştırma yapması için Güney Amerika'ya göndermiştir.
Orta Asya'da kültürün ilk izleri
Orta Asya'da bulunan kalıntılar, Orta Asya'nın Mezopotamya ile birlikte gerçekten kültürün beşiği olarak görülmesi gerektiğini kanıtlar. Ama bu kültürün kaynağının tabii ki herhangi bir modern halkın hesabına yazılması mantıksız olur, çünkü Orta Asya yüzlerce modern halkların atalarının ortak olarak ana yurdudur. Bu kanıtlardan bazı örnekler şunlardır: 17 bin - 12 bin yıllık Kurgan Mezarları, hatta Taş Devri'nden ve Bronz Çağı'ndan kalma çok sayıda Petroglifler, 10 bin - 7 bin yaşlarında günlük araç gereçler, altından ve diğer metallerden süs eşyaları v.s. Bu kalıntılar bazı kültürlere kategorize edilir; Afanas'evo Kültürü, Andronovo Kültürü, Karasuk Kültürü, Tagas Kültürü.Türklerin en eski kanıtları
Türk halklarının kesin olarak var olduğunu kanıtlayan ilk deliller, 6'ncı yüzyıldan kalmıştır. Ama o anki halk bütünlüğü anlayışları, gelişmiş milliyetçilikleri, ve olgunlaşmış inanç ve hukuk sistemlerinden ("Töre") dolayı Türk halkları tarihinin 6'ncı yüzyılda başladığına inanmak mantıksız olur. Bundan daha eski izler 3 bin yıllık Çin yazılarında bulunur. Orada Çinlere komşu olarak ülkeler kurmuş olan halklar anlatılır, bunların adları; Tue'kue, Hiung-nu, Yüan-yüan, Vu-sun, Rugran, I-li v.s. Çinler bu halkların dilinden bazı sözcükleri yazılarına aktarmışlardır. Bunlardan m.ö. 1766 yılına kadar dayanan bazıları; Tengri, Ordu, Ata, Tengri-kut, Şan-yü v.s. Çinlerin ettikleri tariflerine göre kültürlerinin en önemli unsuru Tengricilik'tir, savaş konusunda çok ustalardır, çoğu zaman birçok ufak boylar birleşip güçlü bir hükümdarın emrinde büyük bir "bodun" oluştururlar. Atalarının sülalesine Tengri'nin gönderdiği bir kutsal kurtun kanı karışmış olduğuna inanırlar.Bozkırlardan gelen İmparatorlar
İlk Türk imparatorlukları, göçebe Türk kavimlerinin zaman zaman birleşerek, bazen çok kısa ömürlü olan Bozkır imparatorlukları kurmaya başlamaları ile meydana gelmiştir. Bu birleşme sayesinde geliştirdikleri güç ile diğer Asyalı halklar için büyük bir tehlike olmaya başlamışlardır. Çin Hükümdarı Shi Huang Ti, Çin'in verimli topraklarını bu sonu gelmeyen Hun-Türk ve Moğol saldırılarına karşı daha iyi koruyabilmek için Çin Seddi'ni inşa ettirmeye başlamıştır. Çin Seddi'nin tamamlanması ile, Türk ve Moğol kavimlerinden oluşan bir bodun oldukları düşünülen, Hiung-nu halkı (Hunlar) batıya doğru yönelmiştir. Bu batı hareketi esnasında İskitleride peşlerine takarak Avrupa'ya kadar gitmişlerdir. Avrupa'da yayılan Hun-korkusu, bütün Avrupa halklarını harekete geçirmiştir. Avrupa'nin o zamana kadar en çok korku saçan Doğu-Gotlar cermen kavimi Hunlardan kacarken Romayı yakıp yüzyıllarca bir Cihan-devleti olmuş olan Roma İmparatorluğunu yıkmışlardır. Ama amaçları Roma imparatorluğunu ele geçirmek değil sadece kaçmak olduğundan dolayı, kaçmaya devam edip İtalya'nın en güney noktasına varıp sonra hatta Sicilya adasına geçip orda bir Kraliyet kurmuşlardır. Bunun harcinde Anglosaksonlar Britania adasına, ve dogu Avrupalı slav kavimleri güney Avrupa'ya kaçmışlardır. Hunların Avrupaya varışı, Avrupa'nın etnik coğrafyasına bugüne kadar değişmeyen yeni bir görünüm vermiştir.Orta Asyada Güc vakuum'u
Hun-Türk gücünün Avrup'aya yerlesmeşi, Orta Asya'da bir Güç-Vakuumu bırakmıştır, ve bu diğer Türk kavimleri tarafından doldurulmaya başlamıştır. Ufak Türk Beyliklerin birleşip Göktürk İmparatorluğunu kurmaları ile Orta Asya'da yeni bir dönem başlar, ve bu 552'den 745 yılına kadar sürer.Kültür
Türk kavimlerinin kültürleri, geleneksel ekonomik yapıları ve yaşam şekilleri çok çeşitlidir, tarihleri ise birçok sınıfa ayrılmaktadır.Dil ve Yazı
Türkler dünyada en çok alfabe değiştiren halklardandır. 1. yüzyıldan itibaren Orhun Yazıtları ve Uygur Alfabeleri gibi kendi yazı dillerini kullanmaya başladılar. Son olarak ise arap alfabesi üzerinde bir takım düzenlemeler yaparak Osmanlıca dediğimiz yazı çeşitini kullandılar.Türk dilleri dört ana sınıfa ayrılmaktadır:
1. Oğuzca (Güneybatı Türkçesi): Azerice (Azerbaycan, Kuzeybatı İran), Gagavuzca (Moldavya, Ukrayna, Romanya, Bulgaristan), Türkiye Türkçeşi (Türkiye, KKTC, Avrupa'da yaşayan 5 milyon Türk) ve Türkmence (Türkmenistan, Afganistan), güneyoğuz lehçeleri (İran).
2. Kipçakca (Kuzeybatı Türkçesi): Başkırtça (Başkortostan/Rusya), Karaimce (Litvanya, Ukrayna, Polonya), Karakalpakça (Özbekistan), Karaçay-Balkarca (Kafkasya), Kazakça (Kazakistan, Sincan Uygur Özerk Bölgesi/Çin), Kırgızca (Kırgızistan, Sincan Uygur Özerk Bölgesi/Çin), Batı Kırım-Tatarcası (Kırım, Özbekistan), Kumıkça (Kafkasya), Nogayca (Kafkasya), Tatarca (Tataristan/Rusya)
3. Uygurca (Güneydoğu Türkçesi): Uygurca (Sincan Uygur Özerk Bölgesi/Çin), Özbekçe (Özbekistan)
4. Sibirce (Kuzeydoğu Türkçesi): Altayca ("Oyrotça", Altay), Hakasça (Hakasya/Rusya), Dolganca, Şorca, Tofaca ("Karagasça"), Tuvince (Tuva, Sincan Uygur Özerk Bölgesi/Çin), Yakutça (Yakutistan), Sarı Uygur Türkçesi (Kansu/Çin), Çulım Türkçesi (Doğu Sibirya/Rusya)
Türk dillerini anadil olarak konuşanların sayısı
Birleşmiş Milletler'e göre 1990 yılında tüm Türk halklarının ve azınlıklarının sayısı 165 milyondu. UNESCO'nun 80'li yıllardaki araştırması ise Türk dillerini 200 milyon kişinin konuştuğunu ortaya çıkardı. Ancak bu sayıya Türk dillerini ikinci ya da üçüncü dil olarak konuşanlar da dahildir. Gelişen nüfus ile birlikte günümüzde daha fazla konuşan kişi sayısı olduğu varsayılabilir. Ancak konuşan kişi sayısının etnik yapı ile karıştırılmaması gerekir. Günümüzde Türk dillerini 180 milyon dolayında kişinin anadili olarak konuştuğu tahmin edilmekte.İnanç
Bugün Türk kavimlerinin çoğunluğu Müslümandır, bunların büyük bir bölümü ise Sünni mezhebine aittirler. Bunun dışında diğer dinlere inananlar da bulunmaktadır, örneğin Budizm, Musevilik ve Hristiyanlık gibi.Dört büyük sınıf
Ana madde: Türk halk grubuKısaca Türk kavimleri şu dört büyük sınıfa ayrılabilir:
- Kuzey Türkler
- Doğu Türkler
- Güney Türkler
- Batı Türkler
Edebiyat
*Klever, Ulrich: Das Weltreich der Türken- Vom Steppenvolk zur modernen Nation. Bayreuth 1978, ISBN 3-7770-0171-6 - Steibach, Udo: Geschichte der Türkei. München 2003, ISBN 3-406-44743-0
- Matuz, J.: Das Osmanische Reich- Grundlinien seiner Geschichte. Darmstadt 1996, ISBN 3-89678-010-7
- Cavalli-Sforza, Luigi: Genes, Peoples and Languages. New York (2000), North Point Press.
- Colin Renfrew, World linguistic diversity, Scientific American, 270(1), 1994, S.118
- Renfrew C (1987) Archaeology and language: the puzzle of Indoeuropean origins. Jonathan Cape, London, S. 131 - 133
Ayrıca bakınız
*Türk devletleri - Türk Dilleri
- Tengricilik
- Orta Asya Türk Cumhuriyetleri Toplantısı
- Türkistan
- Almanya'daki Türk nüfusu