Kökenbilimi
Kökeni, İngilizce'nin Yut kökeni ile Almanca'nın Töton kökeninde olan Turan dilinden gelen İng. "thank", Alm. "danke" sözcüklerinin atası olan sözcük olmalıdır. Eski Türkçe'de "teng-mek", "memnun olmak, müteşekkir olmak" anlamına gelir. Türkçe Teng- (dön[1]) eyleminden. (- tengri/teñri = memnun olunan, şükredilen, hamdedilen, Kur'an'daki Allah adlarından karşılığı ile "Eş Şekur" ya da "El Hamid". Öte yandan Kur'an'da Zariyat Suresi 56'da, cinler ile insanların Allah'ı tanımak-bilmek (illa li ya'rifune) için yaratıldığı yazılıdır. "tanı-mak" eyleminden "tan-rı", tanınan- bilinen anlamına da gelir."Gök-Kültü"
“Kafirler –Allah’ın gazabı üzerlerine olsun- göğe “tengri” derler, aynı zamanda azametli gördükleri her şeyi, örneğin bir dağı ya da bir ağacı da “tengri” olarak adlandırır ve önünde secde ederler. Bunların sapkınlıklarından kaçarak Allah’a sığınırız.” Kaşgarlı Mahmud 1074 yılında yazımının tamamladığı kabul edilen eserinde Tengri kelimesinin anlamını bu şekilde vermiş.
- Tengri(Eski Türkçe): Gök(-tanrısı). Eski-Türkce Kaynaklarda Gök Anlamına geliyor. Aynı Cümle bilinmeyen bir zamandan beri bugünki Anlamı ile Tanrı diye kullanılıyor.
- Tenger (Moğolca): Gök
- Tenger Etseg (Moğolca.): Gök Baba. Gök Tanrısının Moğollardaki Isimi.
Tengri kişiselleştirilmeyen erkek Cinsiyetli Gök Tanrısı, ya da Gök'ün tanrısal yüce Ruhu. Tengricilik Inancına göre Doğadaki tüm Objeler birer Ruhlara sahibtir (Animizm). Tengri bunların en yücesi, en büyükleridir. İklim direkt olarak Tengri'nin tasarrufuna bağlı olarak görülür. Tengri dünyada dengenin yaratıcısı ve koruyucusudur ve iklimlerin doğal süreçleri, iklimlerin devinimleri onun tarafından sağlanır. Diğer tanrısal Varlıklar tengrici Toplumların Mitolojilerinde ve Kamlarının Dualarında insanlara benzer kişiselleştirilmiş bir Şekilde tarif edilir, Tengri ama kişiselleştirilmez; sadece zamansız ve sonsuz mavi Gök olarak anılır.
Tarihte Moğolistan'ın birleştiricisi Cengiz Han, gücünü Tengri'den bir vekilliğe dayandırıyordu ve bütün fermanlarını "Sonsuz Mavi Gök'ün dileğiyle.." sözleriyle başlatırdı. Gök Babası zamansız ve sonsuz mavi gök olarak tapılırdı. Her ne kadar iki oğlu olduğu söylense de (Ülgen ve Erlik), bir kişi olarak görülmezdi.
Ama kutsal görülen Gök'ün Adı "Tengri"yi Doğadaki başka Objelerle bağlantılı bir Şekilde rastlamakta mümkündür; mesela Tengri Dağ, Tengri Göl. Çünkü Tengri ayrıca bir Ruh-Kategorisininde isimiydi, Gök'e bağlı Doğa Ruhları. Rafael Bezertinov, "Tengrianizm:Türklerin ve Moğolların Dini" Adlı Kitabında Türklerde 17 ve Moğollarda 99 Gök Ruhu, 77 Yer Su Ruhlarına karşit olduğunu Tespit ediyor. Ama asıl Göktanrı Tengri'yi bunlarla karıstırmamak gerekir.
En eski kanıtlar
:„Tengri: Gök(-tanrısı). Bu Cümlenin en eski kanıtları eski Çin Edebiyatında Hsiung-nu (m.ö. 1766-400) Halkını anlatan yazılarda bulunmuştur. Çinlerin tcheng-li şekilinde verdikleri bu Cümle hiç şüphesiz, iki heceli Tengri Cümlesinin çinleştirilmesidir. Daha geç yazılmış kaynaklarda Çinler Tengri olarak teng-ning-li ( ya da teng-yi-li) şekilinde üç heceli bir Cümle veriyorlar. Ortaya i'nin eklenmesi Çin Tercümelerinde normaldir ve üç heceli Cümle Türk Dillerinde kanıtlanmıştır ama en eski kaynaklarda bulunmaz. Bu konu hakkında farklı fikirler var: Şimdiye kadar karşılaştırılmak amacıyla ortaya konulmuş Sümerce Dingir (Sümerlerin en yüksek Tanrısı) ve Çince T'ien (Gök)'den daha çok memnun birakan (Eski-)Türkçe Teng- (dön[2]) olmuştur. (Eski Türklerin Mitolojisi; Die alttürkische Mythologie/ Jean-Paul Roux, Sayfa 255)Türklerin Milli Tanrısı
:Tengri milli bir Tanrının bütün özelliklerine sahibtir. Türkler Dünyanın Merkezinde oturur, yani kendilerini koruyan Gök'ün altında. Eski türk yazıtlarının Icerikleri cok net bir şekilde Tengri'nin Türklerin Tanrısı (Türük Tengrisi) olduğunu diğer Halkların Tanrısı olmadığını belirtiyorlar. Tengri bazen Kağan Ünvanını taşıyor, ve özellikle kendi Halkını koruyor. Başka tanrısal Varlıklarla birlikte, Türk Halkının dağılmamasını, tekrar bir olmasını emir ediyor." (Eski Türklerin Mitolojisi; Die alttürkische Mythologie/ Jean-Paul Roux, Sayfa 256)Tengri'ye ibadet
Hiçbir Şaman ritüel Gök Baba, Toprak Ana ve atalara invokasyon yapmadan başlamaz. Tengrinin varlığı, günlük faaliyetlerde evrenin dengesiyle kişisel yaşamın ilintili oluşu açışında hep anılır. Yeni bir şişe içki açıldığında, üsten bir kısım alınıp bir kaba konulur, sonra da dışarıya çıkarılarak Gök Baba, Toprak Ana ve atalara sunulur. Tsatsah olarak bilinen bu ritüel Moğolistan ve Sibirya dininde hala önemli bir yer işgal eder. Ev hanımları ayrıca aynı şekilde süt ve çay sunarlar, ger'in etrafında yürürler ve sıvıyı üç kez dört yöne serperler.Tengri'nin kaderi tayin etmekteki rolü günlük konuşmalarda (mogol.) Tengeriin boşig (Gök'ün taktiri) gibi sözlerle sürekli anılır. Kadınların mutfak ve mutfak eşyalarını temiz tutmaları tembih edilir, çünkü onların kirlenmesine meydan vermek Tengri'ye hakaret addedilir. Bayramlarda ve dağ ruhlarına kurban verildiğinde Tengri'ye adaklar verilir ve dua edilir. Ayrıca kişiye özel bir ritüel olarak acil durumlarda Tengri'ye yapılan özel bir kurban vardır. Yağmur yapma ritüelleri direkt olarak Tengri'ye hitap etmektedir ve Tengri'ye ve dağ ruhlarına adanmış Oba'larda gerçekleşir. Herkesin Tengri'ye yardım için başvurma hakkı vardır, ancak bir felaket veya güçlü bir ruhun müdahalesiyle denge bozulmuşsa, hastasının Tengri ile bağlantısını veya evrendeki dengeyi tekrar tesis etmek üzere Şaman ruhların gücünü kullanır.
Bazi Türk dillerinde Tengri
Yakut dilinde Tangara; Kuman dilinde Tengre; Karaim dilinde Tangrı; Çuvaş Türkçesinde Tura; Hakas dilinde Tigir; Tuva dilinde Deyri; Kırgız-Kazak Türkçesinde Tengri;Tatar dilinde Tengre; Karaçay-Malkar Türkçesinde Teyri; Azerbaycan Türkçesinde Tarı/Tanrı; Türkiye Türkçesinde Tanrı olarak kullanılması bile bu kelimelerin ifade ettiği kavramın Türk halkları arasındaki ortak kullanımının işaretidir.Tengri'nin Allah'ın adı olarak kullanımı
Ünlü Arap gezgin İbn Fadlan’ın naklettiğine göre o sıralarda İslam’a henüz girmiş olan Oğuz Türkleri herhangi bir zorluk ile karşılaştıklarında bakışlarını gökyüzüne yöneltip “Bir Tengri” derlermiş. Başta Kaşgarlı Mahmud olmak üzere İslami dönemin tüm yazarları Allah kasdıyla “Tengri” ismini kullandıkları gibi bütün kaynaklarda her işe; söze kutlu bir nitelik kazandırmak kasdıyla ilk önce “Ulu Tengri’nin adı” anıldıktan sonra başlanması gerektiğini bildirmişlerdir.Türk tasavvuf tarihinin öncü ismi Ahmed Yesevi de Divan-ı Hikmet adı ile biraraya getirilen "hikmet" adlı şiirlerinin 12'sinde bu kelimeyi asli şekliyle " Tengri" olarak kullanmaktadır.
Anadolu tasavvufunun en önemli isimilerinden Yunus Emre ( XIII.yy.) ve Niyazi Mısri de şiirlerinde "Tengri" anlamındaki "Tanrı" ve eşdeğeri olarak "Çalab" kelimesini kullanmışlardır.
Oğuzların Islama daha henüz yeni geçtikleri Dönemden kalma Dede Korkut Kitabında Allahın Adı hatta sık sık "Allah Tengri" olarak verilmiştir.
Kaynakça
*Käthe Uray-Kőhalmi, Jean-Paul Roux, Pertev N. Boratav, Edith Vertes: Götter und Mythen in Zentralasien und Nordeurasien. ISBN 3-12-909870-4 Daraus: Jean-Paul Roux: Die alttürkische Mythologie (Seite 173 - 278); Pertev N. Boratav: Die türkische Mythologie der Oghusen und Türken Anatoliens, Aserbaidschans und Turkmenistans (Seite 279-481)- Rafael Bezertinov, "Tengrianizm: Türklerin ve Moğolların Dini" (Tengrianism: Religion of Türks and Mongols)
- Dr.Hayati Bice ; "Yesevi'nin Tengrisi" ; http://www.turkdirlik.com
- Vikipedi
Ayrıca bakınız
* Şamanizm - Ötüken
- Umay
- Kam
Serkan - 6 yıl önce
Netten göktürkçe Tengri isminin tersi ile Arapca Allah isminin yazisini karşılaştırın sonra kendinize bu tesadüf mu diye sorun
Erkan Acar - 4 yıl önce
- 4 yıl önce