Muhammed Niyazi, Malatya'da, önce İslami ilimlere ait temel bilgileri, sonra da medrese tahsiline başlayıp, tefsir, hadis, fıkıh ve tasavvuf ilimlerini öğrendi. Medreseden icazet alıp çıkınca, çeşitli camilerde verdiği vazlarla halkın dikkatini çekti. Bu arada Malatya'daki Halveti şeyhi Hüseyin Efendiye intisab edip feyz aldı. Hüseyin Efendinin kısa bir süre sonra vefat etmesi üzerine anne ve babasından izin alıp uzun bir seyahate çıktı. Diyarbakır-Mardin yoluyla Bağdat'a gelip bir müddet burada ilim tahsil etti.
Burada tahsilini tamamladıktan sonra Mısır-Kahire'ye gelen Muhammed Niyazi, Şeyhuniyye denilen yerde Kadiriyye tarikatı büyüklerinden bir zatın dergahına yerleşti ve talebesi oldu. Hocasının bereket ve himmetiyle kemale erdi. Mısır'da uzun yıllar kalarak ilmini ilerletti ve Camiülezher'de ders verdi. Mübarek günlerde camilerde vaz etti.
1646 yılında İstanbul'a gelen Muhammed Niyazi, Sultanahmed civarındaki Sokullu Mehmed Paşa Dergahına yerleşti ve uzun süre riyazette kaldı. Sonra devrin tanınmış alim ve mutasavvıflarıyla görüştü. Mısır'da uzun yıllar kaldıktan sonra İstanbul'a geldiği için, buna nisbetle Niyazi Mısri diye tanındı.
Bir süre İstanbul'da kaldıktan sonra da Bursa'ya geçen Niyazi Mısri, Ulu Cami yakınlarındaki bir medreseye yereşerek inzivaya çekildi. Halkın isteği üzerine, Şeker Hoca CamiindeCuma geceleri vaz verdi. Buradan Uşak'a geçerek, Elmalılı Şeyh Yusuf Sinan'ın halifesi Şeyh Mehmed'in dergahına yerleşti. Daha sonra Ümmi Sinan'la tanışarak bütün varlığıyla ona bağlandı. Hocasıyla beraber Elmalı'ya gidip vazlar verdi, dergahın hizmetlerinde bulundu. Bir müddet sonra tekrar Uşak'a oradan da Çal veKütahya'ya geçen Niyazi Mısri, hocasının vefat haberi üzerine Uşak'a tekrar döndü. Fakat üzüntüsünden burada kalamayıp Bursa'ya giti.
Bursa'ya yerleşerek burada evlenen Niyazi Mısri, Ulu Camide devamlı vazlar verdi. Şöhreti bütün ülkeye yayıldı. 1665'te sadrazam Fazıl Ahmed Paşanın daveti üzerine Edirne'ye gitti. Dönüşte İstanbul'a uğradığında, bazı cahillerin tasavvuf aleyhine estirdikleri hava sebebiyle, Sultan Dördüncü Mehmed, alimler ve tasavvuf büyükleriyle devlet erkanının da toplandığı bir gün Ayasofya Camiinde vaz verdi. Bu vazında; tasavvuf yolunun hak olduğunu, tasavvuf ehlinin yaptıkları zikrin İslama aykırı olmadığını en açık şekilde izah etti. Tekrar Bursa'ya döndü. Bu günlerde şeyhi Uşaklı Mehmed Efendinin vefatı üzerine Halvetiyye yolunun Mısriyye kolunu kurarak irşada başladı.
Sultan Dördüncü Mehmed, Kamaniçe Seferine çıkmadan önce, Niyazi Mısri'yi ordunun manevi gücünü yükseltmek gayesiyle Edirne'ye davet etti. Üç yüz talebesiyle beraber Edirne'ye gidip sefere katıldı. Seferden dönüşte Edirne'de verdiği vazlar sebebiyle 1673'te Rodos Adasına gönderildi.
Dokuz ay sonra, 1674'te Rus Savaşı çıkınca, halkı sefere teşvik için, talebeleriyle, Edirne'ye geldi. Savaş sonrasında yaptığı bir vazında, savaşların millet ve devlet üzerindeki acı tesirlerini anlatması yanlış anlaşılarak, rikab-ı hümayun kaymakamı tarafından önce Gelibolu'ya, oradan da Limni Adasına sürgün edildi.
Limni'de 1677'den başlayarak on beş yıl boyunca çileli bir hayat yaşadı. Vefatından bir yıl önce 1692 yılında affedilerek Bursa'ya, oradan da Edirne'ye geldi. Selimiye Camiinde vaz ederken devlet işleriyle ilgili söylediği bazı sözler yüzünden tekrar Limni'ye gönderildi. Adaya gelişinden bir kaç ay sonra vefat etti ve oraya defnedildi.
Eserleri
Türkçe ve Arapça, manzum ve mensur on cildden fazla eseri bulunan Niyazi Mısri, daha çok mutasavvıf şair olarak meşhur olmuştur. Aruzla yazdığı şiirlerde genellikle Nesimi ve Fuzuli, hece ile yazdıklarında ise Yunus Emre’nin tesiri altında kalmıştır. Birçok yazma nüshası bulunan Divan’ı, hicri 1259’da Bulak Matbaasında basılmıştır. Divandaki şiirler çok içli ve yanıktır. Diğer eserleri şunlardır: 1) Mevaid-ül-İrfan Avaid-ül-İhsan, 2) Şerh-i Esma-i Hüsna, 3) Risale-i Eşratüs-Saa, 4) Sualler ve Mısri’nin Cevapları, 5) Tefsir-i Sure-i Yusuf, 6) Risale-i Mebde’ ve Me’ad, 7) Risale-i Mısri, 8) Tefsir-i Fatiha, 9) Risalet-üt-Tevhid, 10) Es’ile ve Ecvibe-i Mutasavvıfane, 11) Şerh-i Nutk-ı Yunus Emre, 12) Tabirname, 13) Risale-i Haseneyn, 14) Divan-ı İlahiyyat, 15) Mektubat, 16) Risale-i Hızriyye, 17) Risale-i Hilye-i Hazret-i Hüseyin, 18) Sure-i Nur Tefsiri, 19) Risale-i Belgrat, 20) Risale-i Vahdet-i Vücud.Onun beytlerinden bazıları:
Cihan bağında insan bir şecerdir gayrılar yaprak. Nebiler meyvedir sen zübdesisin ya Resulallah.
Şefaat kılmasan varlık Niyazi’yi yoğ iderdi. Vücudun zahmının sen merhemisin ya Resulallah.
Derman arardım derdime derdim bana derman imiş Bürhan arardım aslıma aslım bana bürhan imiş
Savm u salat u hac ile sanma biter zahid işin İnsan-ı kamil olmağa lazım olan irfan imiş.
Mürşid gerekdir bildire Hakk’ı sana hakka’l-yakin Mürşidi olmayanların bildikleri güman imiş.
İşit Niyazi’nin sözün bir nesne örtmez Hak yüzün Hak’tan ayan bir nesne yok gözsüzlere pinhan imiş.
Kaynak: Rehber Ansiklopedisi