Güneyde Tibet Özerk Bölgesi, güney doğuda Qinghai ve Gansu eyaletleri, doğuda Moğolistan, kuzeyde Rusya, kuzeybatıda Kazakistan ve batıda Kırgızistan, Tacikistan, Afganistan, Pakistan ve Hindistan kontrolündeki Keşmir bölgesiyle komşudur. 1,646,700 km2 yüzölçümü ile ÇHC’nin en geniş idari bölgesidir.
Mançuların kurduğu Qing Hanedanı döneminde Yeni Topraklar anlamına gelen "Xinjiang" (Mançu dilinde "Ice Jecen") adı verilmiştir. Ancak bu isim kimi zaman eleştirilmekte, Doğu Türkistan ya da Çin Türkistan’ı gibi isimlerin kullanılması savunulmaktadır. ÇHC hükümeti ise bu tür isimlerin kullanılmasını ayrılıkçılık veya Pan-Türkizm olarak nitelemektedir.
Tarih
Hun ve Han Hanedanı Çatışması
Çin’in Han Hanedanı (M.Ö 206 – M.S. 220) döneminde Xinjiang bölgesi merkezi Moğolistan steplerinde bulunan Hun İmparatorluğu’nun hakimiyeti altında bulunmaktaydı. M.Ö. 2.yy’da Çin bölgedeki yerel devletlerle Hunlara karşı ittifak oluşturmak amacıyla ilk defa Zhang Qian adında bir elçiyi batıya göndermiştir. Bundan sonra bölgenin hakimiyeti için Han Hanedanı ve Hunlar arasında başlayan uzun mücadele Çin’in lehine sonuçlandı. M.Ö 60 yılında Han Hanedanı bugünkü Bayin'gholin Moğol Özerk İli yakınlarındaki Wulei’de (烏壘) kurulan Batı Bölgeleri Vilayeti’ne (西域都護府) bağlanarak Çin himayesine girmiştir; Çin buradan başlayarak batıdaki Pamir Dağlarına kadar uzanan bölgeyi kontrolü altında tutmaktaydı.Çin’de Wang Mang karışıklıklarının yaşandığı dönemde Vilayette isyanlar başgösterdi ve M.S 13 yılında Xinjiang tekrar Hun hakimiyetine döndü. Daha sonra bölgeye defalarca sefer düzenleyen Han Hanedanı 74-76, 91-107 yılları arasında, ve 123’ten sonra vilayet yönetimini tekrar kurdu. Han Hanedanı’nın devrilmesinin ardından Batı Bölgeleri Vilayeti Wei Hanedanı (265’e kadar) ve Batı Jin Hanedanı (265’ten sonra) tarafından devam ettirildi.
4. – 6. yüzyıllar arası
4. yüzyıldan başlayarak kuzeyden gelen göçebe akınlarına maruz kalan Batı Jin Hanedanı yıkılınca Kuzeybatı Çin’de Han Çinlisi olmayan halklar tarafından çeşitli krallıklar kuruldu. Bunlardan Önceki Liang, Önceki Qin, Sonraki Liang, ve Batı Liáng Batı Bölgeleri Vilayetini egemenliği altına almaya çalıştı. Sonunda Kuzey Çin’i egemenliği altında birleştiren Kuzey Wei imparatorluğu Xinjiang’ın güneydoğusunu hakimiyeti altına aldı. Batı bölgeleri ise Shule, Yutian, Guizi ve Qiemo gibi yerel devletlerin elinde kalmıştı; buna karşılık Turpan çevresindeki orta bölgeler Gansu merkezli Kuzey Liang krallığının ardılı olan Gaochang’ın kontrolu altındaydı.Göktürk İmparatorluğu
5. yüzyılın sonlarına doğru bölgeye giren Tuyuhun ve Rouran (Avar) boyları Xinjiang’daki Çin egemenliğine son verdi. 6. yy’da Rouran hakimiyeti altındaki Altay bölgesinde Göktürkler tarih sahnesine çıktı. 1 yüzyıl içerisinde Rouranları yenerek nüfuzu batıda Aral Denizi, doğuda Baykal Gölünü aşan ve tüm Orta Asya’yı kapsayan geniş bir Göktürk İmparatorluğu kurdular. İmparatorluk 583’te doğu ve batı olmak üzere ikiye ayrıldı; Xinjiang ise Batı Göktürklerin egemenliğinde kaldı. 609 yılında Çin’in Sui Hanedanı Tuyuhunları yenerek güneydoğu Xinjiang’ı elegeçirdi.Tang Hanedanı ve Hanlıklar
Çin’de 618 yılında kurulan Tang Hanedanı bölgede hızlı bir yayılma göstermiştir. 620'ler ve 630'lardan başlayarak Göktürkler üzerinde baskısını arttıran Tang Çin’i 657’de Batı Göktürk İmparatorluğu’nun yıkılmasına yol açmıştır. Xinjiang ise bu dönemde Anxi Vilayeti’ne (安西都護府; "Huzurlu Batı Vilayeti") bağlanmıştı. Ancak bu vilayet Tang Hanedanının sonuna kadar varlığını sürdürememiştir. 8.yy’daki Anshi İsyanı döneminde, Tibet Tang dönemi Çin’inin Xinjiang’dan Yunnan’a kadar olan geniş bir bölümünü ele geçirmişti. Bundan sonra Xinjiang’ın güneyi Tibet’in kontrolüne girerken, Kuzey Xinjiang’da Uygur İmparatorluğu’nun hakimiyetine girdi.9. yüzyılın ortalarında Tibet ve Uygur İmparatorluğu zayıflamaya başladı. Çeşitli Türk boylarının oluşturduğu Karahanlı Devleti 10. ve 11. yüzyıllarda Batı Xinjiang’ın kontrolünü ele geçirdi. Bu arada 840’da Uygur İmparatorluğunun Kırgızlar tarafından parçalanmasından sonra kimi Uygur boyları bugünkü Turfan ve Urumçi çevresine yerleşir. Burada kurulan Uygur devleti kimi zaman çeşitli devletlerin himayesine girse de 13. yüzyıla kadar Xinjiang’ın doğusuna hükmetmiştir. Kimi araştırmacılar Karahanlılar ve Uygurların arasındaki benzerliklere değinmektedir. Ancak Uygurlar, Müslümanlığa geçen batıdaki komşuları Karahanlılar’dan farklı olarak Manicilik dinini benimsemiş ve Budizm ile Hıristiyanlığa hoşgörülü yaklaşmışlardır.
1132’de, Mançurya’daki Kitan İmparatorluğu’nun ardılları Kuzey Çin'deki Jurchen'lerin baskısından kaçarak Xinjiang’a girmiştir. Burada Kara-Kitan Hanlığı’nı kurarak Tarım havzasının büyük bölümünü 13. yüzyıla kadar hakimiyetleri altında tutmuşlardır.
Moğol Dönemi
Moğolistan’ın hakimiyeti altında birleştiren Cengiz Han batıya doğru ilerlemeye başladığında Uygur devleti 1209’da Moğollara ittifak teklif eder. Cengiz Han’a vergi ve asker vermeyi öneren Uygurlar, buna karşılık Turfan-Urumçi bölgesinin egemenliğini elinde tutmayı başarır. 1218’de Cengiz Han Kara-Kitan devletini yıkar. Kara-Kitanların İslamiyete karşı baskıcı tutumları nedeniyle Cengiz Han Kaşgar bölgesinde bir kurtarıcı olarak karşılanır.Cengiz Han’dan sonra Moğol İmparatorluğu oğulları arasında paylaşılır. Xinjiang ise Çağatay Hanlığı’nın payına düşmüştür; ancak Moğolistan’daki ve Çin’deki diğer Moğol Hanlıkları burada hak iddia eder. 15. yüzyılda Çağatay Hanlığı parçalanır; Gulja, Yarkand, ve Turfan devletleri kurulur.
17. yüzyılda Dzungarlar (Oyratlar, Kalmıklar) bölgede bir İmparatorluk kurar. Bunlardan Kalmıklar egemenliklerini Çin Seddinden Don Nehrine; Himalayalar’dan Sibirya’ya kadar genişletir.
Mançu İmparatorluğu
Çin’de Mançular tarafından kurulan Qing Hanedanı 18.yy’ın ortalarında Xinjiang’ın hakimiyetini Dzungarlar’ın elinden alır. Qing Hanedanı Tarım Havzası ve Çungarya bölgesinde kendine bağlı küçük hanlıklar oluşturmak ister. Ancak 1758-1759 yıllarında çıkan isyanlar üzerine bu planını değiştirerek direk merkeze bağlı bir askeri yönetim kurar. İki bölge birleştirilerek Ghulja’daki İli Generali’nin yönetimine verilir.19, yüzyılın ortalarında Rus İmparatorluğu Çin’in kuzey bölgelerine baskısını arttırır. Afyon Savaşı, Taiping İsyanı gibi karışıklıkların içinde bulunan Çin’in uç karakollardaki etkinliği büyük ölçüde kısıtlanmıştır. 1864’te Xinjiang’da Çinli Müslümanların (Huiler) ve Uygurların başlattığı geniş çaplı isyanlar bölgede Çin egemenliğinin kalkmasına neden olur. 1865’da komşu Hokand Hanlığından Yakup Bey Kaşgar’a girer; ve ardından gelen altı yıl boyunca neredeyse tüm Xinjiang’ı ele geçirir. Ancak 1871’de kargaşadan yararlanan Ruslar Gulja dahil olmak üzere zengin İli nehri vadisini işgal eder.
Qing Hanedanı generali Zuo Zongtang 1875-1877 arasında bölgenin kontrolünü tekrar ele geçirerek Yakup Beyin hakimiyetine son verir. 1881’de diplomatik çabalarla Gulja bölgesini geri alınır. 1884’te Qing Hanedanı Xinjiang eyaletini kurarak burayı Çin idari sistemine bağlar.
Qing Hanedanının Ardından
1912’de Qing Hanedanının yerini Çin Cumhuriyeti alır. Xinjiang’daki Qing valisi Yuan Dahua kaçarak yerini Yang Zengxin’e (杨增新) bırakır. Xinjiang’ın Çin Cumhuriyetine devrini gerçekleştiren Yang Zengxin 1928’daki ölümüne kadar bölgenin valisi olarak kalır. 1930’larda patlak veren isyanlar 1933’de Kaşgar’da Birinci Doğu Türkistan Cumhuriyeti’nin (1. DTC) ilanıyla sonuçlanır. Kısa süreli 1. DTC’nin ardından Çinli bir savaşbeyi olan Sheng Shicai (盛世才) Xinjiang’ın kontrolünü ele geçirir. 1944-1949 arasında Xinjiang’ın kuzeyinde bugünkü İli Kazak Özerk Bölgesinde Sovyetler Birliğinin desteğiyle İkinci Doğu Türkistan Cumhuriyeti (2. DTC) kurulur. 2. DTC 1949’da Halkın Kurtuluşu Ordusu’nun Xinjiang’a girmesiyle birlikte sona erer.1 Ekim 1955’te Xinjiang Eyalet statüsünden çıkarılarak Özerk Bölge olarak ilan edilir.
Süregelen Gerginlikler
ÇHC’nin Xinjiang politikaları çeşitli çevreler tarafından eleştirilmektedir. Uluslararası İnsan Hakları örgütleri ve bağımsızlık taraftarları ÇHC’nin bölgedeki Han Çinlisi olmayan kültürleri baskı altında tuttuğunu iddia etmektedir. Buna karşılık Xinjiang’da yaşayan birçok Han Çinlisi yerli etnik grupların kayrıldığı, kendilerine karşı ayrımcılık yapıldığını savunmaktadır. 1949’dan beri bölgede birçok defa etnik çatışmalar meydana gelmiştir. 1990’ların sonundan günümüze kadar olan dönemde durum göreceli olarak sakindir.Coğrafya ve Jeoloji
Xinjiang ÇHC’nin en büyük idari bölgesidir; Çin’in toplam yüzölçümünün altıda birinden fazlasını kaplar. Bölge Tianshan Dağları (Tanrı Dağları) tarafından iki havzaya bölünmüştür: Çungarya Havzası ve Tarım Havzası. Xinjiang’ın (aynı zamanda Çin’in) en alçak noktası deniz seviyesinin altında 155 metredir. En yüksek noktası ise, 8611 metre ile Keşmir sınırında yer almaktadır.Önemli Nehirler:
Önemli Şehirler:
.png)
.jpg)
