Coğrafi dağılım
Vaux, Hemşinlileri batı, doğu ve kuzey olarak üç kategoride incelemiştir.- Batı Hemşinlileri: Rize'nin Hemşin ve Çamlıhemşin ilçelerinde ve az miktarda Fındıklı, Çayeli, Pazar, Ardeşen ve İkizdere ilçelerinin yüksek kesimlerinde yaşayan ana dili Türkçe, Sünni Müslüman gruptur.
- Doğu Hemşinlileri: Artvin ilinin Hopa (özellikle Kemalpaşa)ve Borçka ilçelerinde yaşayan ana dili Ermenice'nin Batı dialektlerinden birisi olup yerli halkça Homşetsi/Hemşotsi, Homşetsi lizu (Hemşinli dili) veya Hemşince olarak adlandırılan dil olan Sünni Müslüman gruptur. Dilbilimci Vaux bu dili Homşetsma olarak adlandırmıştır.
- Kuzey Hemşinlileri: Günümüzde GürcistanGürcistan'dan de fakto olarak ayrılmış bulunan Abhazya'da yaşamaktadırlar. ve Rusya'da yaşayan, Osmanlı döneminde Hemşin'den ayrılmak zorunda kalmış ve 1915'e dek Samsun, Ordu, Trabzon ve Giresun'a göçerek o bölgelerde yaşamış ana dili Homşetsi olan Hristiyan gruptur.
Tarih
Bryer'e göre 15. yüzyılda İslam'ın etkisine girmiş ve 18. yüzyılda topluca müslüman olmuş, Hristiyan kalmayı tercih edenler ise başta Trabzon olmak üzere diğer Karadeniz kentlerine dağılmışlardır.Edwards, Hemşinlilerin MS 8. yüzyılın ikinci yarısında, prens Hamam Amatuni öncülüğünde bölgeye yerleştiği, Xaçikyan göçmenlerin Ararat bölgesindeki Kotayk ve Aragatsotn’dan olduğu, R. Benninghaus ise 11. yüzyılın ikinci yarısında, Ani şehrinden bölgeye göç olduğunu belirtmektedir Özhan Öztürk. Karadeniz Ansiklopedik Sözlük. s. 507; ANDREWS, P.A. (1989), Ethnic Groups in the Republic of Turkey. Wiesbaden s. 482
Grup kimliği
Bugün birkaç yerleşim biriminde yaşayan Hemşinliler Doğu Karadenizin en eski halklarından biridir. Gelenekleri Ve kültürlerini sürdürmede oldukça inatçı olan Hemşinliler Çokta büyük bir grup olmamalarına rağmen Karadenizde büyük bir hatırı sayılır üne sahiplerdir. Asabi, sinirli olup cana yakın tavırlarıylada öne çıkarlar.Türkiye Hemşinlilerinin her iki bölümü'de grup kimliğine sahip olmakla birlikte Ermeni kültür ve kimliğiyle ilişkilendirilmekten rahatsız olmaktadır. Yöre halkıyla yapılan bir görüşmede kaydedilen aşağıdaki görüler, bu durumun bir örneğidir:
"Ermeni hem dinsiz, hem kötü insan olur. Ermeni olup da dinden mi çıkayım, Ermeniler' in mezarları kıbleye dönük değil ama bizim en eski mezarlarımız kıbleye dönük, biz eskiden beri Müslümanız"
Batı grubu genelde doğu grubunu da dışlama eğilimindedir. Yine bir görüşmede aşağıdaki görüşler kaydedilmiştir:
"Dini Müslüman, dili Türkçe, Hemşinli gibi yiyip, içen, yaşayan, köyde de, gurbette de ocağını tüttüren Hemşinli'dir. Hemşinliler çalışkan atik, keskin olur" Hemşinliler kendilerini kesinlikle Rizeli olarak tanımlamamakta gerek batı gerekse doğu grubunun komşuları Lazlarla da arası iyi olmayıp sosyal açıdan izole bir hayat sürmektedirler:
"Kaynak kişilerin hiçbiri doğrudan "Rizeliyim" yanıtını vermiyor. Ancak üstelendiğinde ‘Rize'nin, Pazar ilçesinin.... köyündenim’ yanıtı alınabiliyor. Bu yöre insanı kendini Rizeli kabul etmiyor, ilden kendini tamamiyle soyutlamış görünüyor. Ciddi sağlık problemi olmadıkça halk Rize'ye gitmiyor. Yöre halkı nerelisin sorusuna Mollaveyis'liyim, Mermonat'lıyım, Çingit'liyim, Meleskur'luyum, " yanıtını verdikten sonra üstüne basa basa "Hemşinliyim’, ‘Bize Hemşinli derler’, ‘Biz Hemşinliyiz’ şeklinde açıklama yapılmakta..."
Etimoloji
Dilbilimci Vaux, Hemşin teriminin etimolojisini Hamam "prens Hamam Amatuni" + şeni "köy" formunda olduğunu iddia etmiştir.
Kültür
Dil
- Doğu Hemşinlilerinde köyden köye farklılık gösteren en az iki Hemşince lehçesi kullanılmakta, Türkçe ve Lazca'dan ödünçlenmiş pek çok terim kullanılmaktadır.
- Batı Hemşinlerinde ise genel olarak Trabzon-Rize lehçeleri içerisinde değerlendirilen ama kendine özgü farklılıklara sahip, Rumca ve Lazca'dan ödünç terimler içeren bir Türkçe lehçesi kullanılmaktadır. Homşotsi’de tıpkı Batı Hemşin Türkçesinde olduğu gibi:
- /e/ > /a/ (Farsça > Türkçe Belki > Homşotsi balki)
- /i/ > /u/ (Türkçe şişe > şuşe)
Din
Gerek Batı gerekse doğu Hemşinlileri Sünni İslam'ın Hanefi mezhebinden olmakla birlikte önemsiz uygulama farklılıkları bildirimiştir. Gürcistan ve Rusya'da yaşayan Kuzey Hemşinlileri ise Ermeni Apostolik Kilisesine bağlıdırlar.Müzik
Batı grubunun geleneksel halk danslarına eşlik için kullandığı yegane enstruman tulum 'iken doğu grubunun ki şimşir kaval'dır. Yöresel oyunlar arasında küçük farklılıklar bulunmaktaysa da yegane danslarını Doğu Anadolu Türkçesinde yaygın olarak kullanılan Ermenice bar yerine Karadeniz Türkçesinde kullanılan horon terimiyle tanımlamaktadırlar.Hayat tarzı
Yaz mevsiminde hayvanların otlatılması, kışlık çayır biçilmesi amacıyla yaylalara çıkılmaktadır. Osmanlı döneminde, Çarlık Rusya'sına giderek fırıncılık ve pastacılık mesleğini öğrenen Hemşinliler, Petrograd, Tallinn (Estonya), Moskova, Mugilov, Berdiçev, Odessa, Sivastopol, Yalta, Kefe, Tiflis (Gürcistan), Gence, Rostov, Soçi, Poti, ve Batum kentlerinde kendi fırın ve pastanelerini açmışlar, kazandıkalrı paralarla köylerinde lüks konaklar yaptırmışlar 1917 Ekim Devrimi'nin ardından bir kısmı Türkiye'Ye dönmeyi başarırken bir bölümü Rusya'da mahsur kalmış hatta bazıları Stalin döneminde Rus olmayan diğer azınlıklarla birlikte Sibirya'ya sürgüne gönderilmişlerdir. Hemşinliler günümüzde nerdeyse tüm Türkiye'de bu mesleklerin en yetenekli ve yaygın uygulayıcılarıdır.Kaynakça
- Vaux, Bert (2001), Homshetsma: The Language of the Armenians of Hamshen. In The Hemshinli, Hovann Simonian.
- Öznur Albay (2005), Karadeniz Ansiklopedik Sözlük. Heyamola Yayıncılık, İstanbul.
- Balıkçı, G. (1995), Rize-Pazar Akbucak, Ortayol ve Uğrak Köyleri'nin Etnik Yapıları. Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Halkbilim Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi.
- Dumézil, Georges (1964), Notes sur le parler d’un arménien musulman de Hemshin. Mémoires de l’Académie Royale de Belgique. Classe des Lettres 57.4. Brussels.
- Bryer, A. (1975), Greeks and Turkmens: The Pontic Exception. Dumbarton Oaks Papers, 29: 113-148.
- Bläsing, Uwe (1992), Armenisches Lehngut im Türkei-Türkischen am Beispiel von Hemshin. Rodopi, Amsterdam.
- Benninghaus, Rüdiger (1989), Zur Herkunft und Identität der Hemshinli. In Ethnic Groups in the Republic of Turkey, Peter A. Andrews (ed.) & Rüdiger Benninghaus, Ludwig Reichert Verlag, Wiesbaden.
misafir - 9 yıl önce