lazca
1 . Lazların kullandığı dil.2 . sıfatBu dille yazılmış olan.
20.yüzyıla kadar Lazlar ve Megreller bağlı bulundukları ülkeler doğrultusunda; Kiril, Gürcü ve Arap alfabelerini kullanılmışlardır. Lazların M.Ö. 6-7 yy ve sonrasında Helen kolonizasyonu ile başlayan Laz-Yunan ticari ve kültürel ilişki döneminde Yunanca yazı yazdıkları, tapınaklarına Yunanca harflerle yazılar yazdıklarını biliyoruz.Hatta Lazların Kudüs’te kendilerine ait bir kiliselerinin olduğunu, Lazca yazılmış İncillerinin olduğunu da biliyoruz.Yunan kaynaklarına göre Kolhis'de, bugünkü Poti çevresinde bir retorik eğitim merkezi bulunuyordu. Bu merkezde aynı zamanda felsefe dersleri de veriliyordu ve kolonicilerin çocukları olan Yunan öğrenciler de devam ediyordu buraya.Ve bu merkezde Kolhisçe yani Lazca ve Megrelce'nin ayrılmamış versiyonunda ve Eski Yunanca dil eğitimi veriliyordu.Alman araştırmacı Rosen tarafından 1843 te yayınlanmış çalışması Lazca üzerine yapılmış ilk bilimsel çalışmalardan birisidir.}
Yakın tarihte ilk Lazca çalışmalarını, İlk Lazca grameri yazan Rus filolog Niko Marr'a göre , Hopalı Faik Efendi’nin başlattmıştır.1920’lerde İskenderi }it'aşi(ისენდერი წიტაში) Sohum’da direktörlüğünü yaptığı Laz okullarında "Alboni" adlı alfabeyle kendisine ait "O}İTXUŞİ SUPARA"(Okuma Kitabı) adlı ders kitapıyla Lazca eğitim verdi.Sonra yine Abhazya’da MÇİTA MURU3Xİ (Kızıl Yıldız) gazetesi }yayımlanıp, Lazca tiyatro eserleri sergilendi, Lazca broşürler basıldı.1930’larda Atatürk’ün aracılığı ile Türkiye’ye getirilen Fransız dilbilimci Prof. Georges Dumézil de Arhavili Lazlar arasından derlediği masalları “Contes Lazes” ismini verdiği kitabta Paris’te yayımladı.}
İlk defa 1984’te Almanya’da edebiyat öğretmeni Fahri Kahraman’ın alfabesi Laz alfabesi olarak kabul gördü. Alfabe Latin kökenliydi.Mevcut Türk alfabesine Lazca sesler eklenerek yeni alfabe oluşturuldu.1991’te Osman Tamtruli’ye ait "NANA NENA" isimli Lazca ders kitabı Almanya’da yayımlandı.1992'te Lazuri Ambarepe(Lazca Haberler) isimli bir dergi yine Almanya’da yayına başladı. Ardından "PARPALİ (kelebek)" dergisi geldi. Ardından alfabe OGNİ SK'ANİ NENA isimli Türkiyeli Lazlar’a ait ilk Lazca dergiyle Türkiye’de kullanıldı.Ve MJORA ve SİMA gibi Lazca dergiler bu alfabe ile birkaç sayı çıktılar.Günümüzde kabul gören alfabe budur.Lazca'nın yakın bir zamana kadar hiç yazılamamış olmasından dolayı standart bir yazım dili oluşturulamamıştır.
Laz halkının otoktan olarak yaşadığı Hopa (Xopa), Borçka (sadece 3 köyde), Arhavi (Ar}abi) , Ardeşen (Art'aşeni), Fındıklı (Vi}e), Pazar (Atina) ilçelerinin yanısıra 1877-78 Osmanlı -Rus savaşı (93 harbi) ertesinde göç edilen Marmara bölgesinde Akçakoca, Sapanca, Yalova, Maşukiye, Karamürsel, Gölcük, Düzce, İzmit kentlerine bağlı bazı köylerde de konuşulmaktadır.}
Bunun yanısıra Gürcistan’ın Batum kentinin 5 köyünde ve şehir merkezinde, Osmanlı ve Sovyetler Birliği’nin sürgün politikaları neticesinde Lazların sürgüne gittiği; Rusya, Kazakistan, Kırgızistan, Yunanistan, Estonya gibi ülkelerde sağ kalan ve aslını korumayı başarabilen Lazlar tarafından konuşulduğu tahmin edilmektedir.Maddi sebepler sonucu göçedilen; Almanya, Hollanda, Fransa gibi Avrupa ülkelerinde yaşayan Lazlarca da konuşulmaktadır.
Sınıflandırma
Lazca; Kafkas dilleri ailesinden olup, Gürcüce, Megrelce ve Svanca ile birlikte Güney Kafkas dilleri koluna ait bir dildir. Bazı dil bilimciler birbirine çok yakın olan Megrelce ve Lazca'yı, Zan dili ya da Kolhis ya da Zan dili olarak tanımlamaktadırlar.Bu iki dili konuşan insanlar arasında karşılıklı anlaşma mümkündür.Tüm Kafkas dilleri gibi Lazca bol miktarda sessiz harfe (consonant) sahip olup, diğer Güney Kafkas dillerinde bulunmayan /f/, /y/ ve /h/ gibi sessizleri ve Hopa ve Borçka (Çxala) dialektinde kullanılan uvular (küçük dil) sessizi (consonat) /q/ harfini de barındırdığından ait olduğu dil ailesinin, consonant sayısı bakımımdan en zengin dilidir. Lazca özellikle büyük kentlere göçen genç nüfusun hızlı asimilasyonu sonucu yok olmak üzeredir.
Lehçeler
Niko Marr (1910) ve Chikobava (1936), Bucaklişi (2000, Mjora I 48), Lazca’nın, Xopa (Hopa’da konuşulur), Vi}e-Arkabi (Fındıklı ve Arhavi’de konuşulur) ve Atina (Pazar ve Ardeşen’de konuşulur) olmak üzere üç lehçeden oluştuğunu ileri sürmüşlerse de Goichi Kojima ile Bucaklişi'nin Lazca Gramer adlı çaşılmasında lehçe sayısı beşe çıkarılmıştır.Ama esasında Lazca'yı iki grupta: 1.Doğu (Hopa-Arhavi) ve 2.Batı(Pazar, Ardeşen) olarak incelemek daha doğrudur.Uluslarası dilbilimcilerin kabul ettiği anlamdaki "lehçe" tanımlamasıyla Lazca'nın lehçeleri şunlardır.- Xopuri, (Xopa-ხოფა); Hopa ve Batum'da konuşulur.
- Arkabuli, (Arkabi-არქაბი ; Vi}e-ვიწე) Arhavi ve Fındıklı'da konuşulur.
- Çxaluri, Borçka ilçesi Çxala(Düzköy) köyünde konuşulur.
- Atinuri, (Atina-ათინა) Pazar'da konuşulur.
- Art'aşenuri, (Art'aşeni-არტაშენი) Ardeşen ve Çamlıhemşin'de konuşulur.
Lazca’nın Atina(Pazar) lehçesi Türkçe ve Pontusça’dan fazlaca etkilenmiştir.Ardeşen ve Çamlıhemşin lehçesi; Atina lehçesine parallellik gösterir.Fındıklı ve Arhavi lehçesi ise Atina’ya nazaran Türkçe’den daha az etkilenmiştir.Hopa lehçesi ise gerek diğer kardeş dil Gürcüce, gerekse Megrelce’ye en fazla benzeyen lehçedir.Borçka’nın Düzköy(Çxala) köyünde konuşulan Lazca ise hiçbir lehçesiye benzemeyecek kadar kendine has ve orijinaldir.
Lazca fiillerin ağırlıkta olduğu dilidir. Fiillerin başına konan 50`ye yakın fiil önek/öntakısı (prefix) vardır.Bazı fiil önekleri çok işlevli olmakla beraber bazılarının kullanım alanları oldukça azdır. Lazca`da; eylemin kendisi, eylemi yapan kişi eylemin kim ya da kimler için yapıldığı, eylemin zamanı ,başladığı yer (sağ,sol,üst,alt vs.) ve eylemin yönü tek bir fiil yapısı içinde ifade edilir. Fiil kökü hiç bir şekilde değişmez. Eylem, üstünde cereyan ettiği yerin şekline göre biçim almakta ve buna göre şekillenmektedir.
Lazca isimler, durum ve sayıya göre ayrı biçim almaktadır. Lazca fiiller, kip, aspekt, zaman, şahıs ve sayıya göre ayrı biçimler göstermektedir. Bunlar fiilin çeşidine (Hareket fiili, Hal değişme fiili, Hal fiili, Başkalaşma fiili vs.) göre sınıflandırılmıştır.Ayrıca, çok sayıda dilde bulunan Bildirme kipi, Emir kipi ve İstek kipi gibi kipler dışında Lazca'da Tecrube kipi, Yeterlik kipi vs. bulunmaktadır.http://www.lazuri.com/lazuri_grameri_onsoz.html : Lazuri Grameri - Lazca Gramer - İsmail Avcı Bucak'lişi ve Gôichi Kojima
Lazca, tüm diğer Kafkas dilleri ve İrani Dillerde görüldüğü gibi ergatiflik hal ekine sahiptir.Anlam olarak; "kimin tarafından = mik" ve "neyin tarafından = muk" şeklinde algılandığı gibi, bu sorulara cevap teşkil ederler.İsmin bu hali lehçesel farklılıklar dolayı Ardeşen, Pazar ve Çamlıhemşin yörelerinde kullanılmamaktadır.Lazca'da ergatifliği -k sesi yapar.Örneklersek;
Selmak bere dobaxu (Selma çocuğu dövdü.)
Bu cümledeki "bere" yani çocuk kelimesi yalın haldeymiş gibi görünmesine rağmen, aslında ismin “İ” halindedir yani yükleme eki görevindedir ve cümlede tümleç görevi görmektedir.”Kim “ sorusunun cevabı ise, ”ismin “K” halindeki “Selmak” kelimesidir.Bu cümlenin diğer bir karşılığı ise; "Çocuk, Selma tarafından dövüldü." şeklindedir.
