Türkçe Bilgi logo TürkçeBilgi

Yupik Maskeleri

Kısaca: Yupik maskeleri (Yupikçe dans maskeleri: ''kegginaquq'' tekil ''kegginaquk'' ikil ''kegginaqut'' çoğul, şaman maskeleri: ''nepcetaq'' tekil ''nepcetat'' çoğul, Aşağı Yukon şivesinde: ''avangcaq'' tekil ''avangcak'' ikil ''avangcat'' çoğul ; Nunivak Çupikçesi ''agayu''), Amerika Birleşik Devletlerine bağlı Alaska eyaletinin batı ve güneybatısında yaşayan Yupiklerin dansta ...devamı ☟

Yupik maskeleri (Yupikçe dans maskeleri: kegginaquq tekil kegginaquk ikil kegginaqut çoğul, şaman maskeleri: nepcetaq tekil nepcetat çoğul, Aşağı Yukon şivesinde: avangcaq tekil avangcak ikil avangcat çoğul ; Nunivak Çupikçesi agayu), Amerika Birleşik Devletlerine bağlı Alaska eyaletinin batı ve güneybatısında yaşayan Yupiklerin dansta ya da şamanistik törenlerde kullanılan maskeleri. Yupikler Eskimo maskeleri geleneğini sürdürdükleri gibi Alaska yerli sanatında da maskeleriyle öne çıkarlar. Maskelerde insan yüzü olarak yalnızca erkek kullanılır. Tek ya da çift olabilirler. Boyu 3 inç olan yüz maskelerinden, ağırlığı 10 kiloya ulaşan yüz maskelerine kadar değişik boy ve ağırlıkta olabilirler ve bu ağır maskeleri birkaç kişi taşır.

Yapımı

nda birkaç kişinin emeği bulunabilir. Avın bereketli geçmesi için kullanılır. Yupik maskeli danslarında yüz maskeleri (kegginaquq, nepcetaq) ile parmak maskeleri (tegumiaq, taruyamaarun) kullanılır. Maskeler törenlerde geleneksel olarak kullanıldıktan sonra imha edilir. Maskelerde labret, dövme, kar gözlüğü gibi aksesuarlar da kullanılır. Yupik maskeleri sürrealist değildir. Mücevher tasarımcılarına da ilham kaynağı olur. Maskeli danslar geleneksel olarak uzun kış aylarında Eskimo köy odası (Yupikçe qasgiq, Çupikçe qaygiq, Nunivak çupikçesi Kiiyar) içinde yapılır. 19. tüzyılın sonlarında (1840 larda) Hristiyanlıkla temastan sonra maskeli danslar misyonerler tarafından doğrudan ya da dolaylı olarak bastırılıp yasaklandı. Bugün bu maskeli danslar Hristiyanlık öncesinde olduğu gibi şamanistik inancın ibadeti olarak değil, yalnızca folklorik gösteri biçimindedir. Hristiyan misyonerlerin mahalle baskıları sonucu gözden düşen Yupik maskelerinin son örnekleri tacir ve kaşifler tarafından toplanmış ve kişi ya da müze koleksiyonlarına aktarılmıştır. En geniş Yupik maskeleri ve tören nesneleri koleksiyonu Smithsonian Enstitüsü'ndeki National Museum of Natural History müzesindedir. Amaç ve kullanımı Davul çalma (cauyartuq) , dans etme (yurartuq) ve hikaye anlatımı (quliriuq) bütün Yupik köylerinde ve büyük metropolit alanlarda canlı ve en önemli toplumsal aktivitelerdir. Maskeli danslar geleneksel olarak uzun kış aylarında Eskimo köy odası (Yupikçe qasgiq Çupikçe qaygiq, Nunivak çupikçesi Kiiyar) içinde yapılır. Bazı maskeler laik ve komik olsa da çoğu dini törenler için yapılır. Av mevsiminin başladığı şubat sonu ile mart başında düzenlenen Agayuyaraq adlı maskeli dans töreninde avın bol ve bereketli geçmesi amaçlanır. 19. tüzyılın sonlarında (1840 larda ) Hristiyanlıkla temastan sonra maskeli danslar misyonerler tarafından doğrudan ya da dolaylı olarak bastırılıp yasaklandı. Bugün bu maskeli danslar Hristiyanlık öncesinde olduğu gibi şamanistik inancın ibadeti olarak değil, yalnızca folklorik gösteri biçimindedir. Her maskenin bir hikayesi ve amacı vardır. Kutup tilkisi kar ve buz üzerinde avlanırken keskin görme yeteneğiyle bilinir ve Yupik kar gözlükleri (nigaugek) tilkinin görme gücünü kazanmak için tilki maskesi olarak da düzenlenir. Yupik maskeleri için kullanılan adlar (Yupikçe kegginaquq, Nunivak Çupikçesi agayu) günümüzde Hristiyanlığın etkisiyle Cadılar Bayramı (Yupikçe Qaariitaarvik, Nunivak çupikçesi Qaaritar) maskeleri için de kullanılmaktadır. Yapımı Maskelerin yapımında kullanılan ana malzeme, yukarıdaki İç Alaska'da Kızılderili Alaska Atabasklarının coğrafyasındaki ağaçların sele kapılıp deniz sahiline ya da ırmak kıyılarına vurmuş olan ve equq denen kuru odunları ile talliruat (harfiyen «taklit kol») denen ağaç kökleridir. Bu kuru odunlar baltayla kesilir ve kıvrık bir bıçakla da oyulur, boyanır ve süslenir, dahiyane figürlerle donatılır, hatta giyim kuşam, incik boncuk takılarak Arktika'nın ruhlar aleminin görünür kılınması sağlanır. Maskeler erkek ya da kadınlarca yapılabilse de çoğu uzun kış günlerinde erkekler tarafından yapılır. Şamanlar maskeleri ya kendileri yapar ya da yapımını yönetir. Parçaları Maskenin heykelsi parçaları: :1. Çember (hoop): maskeyi ve ortadaki ana figürü çevreleyen ve ağaç kökleri ile yapılan çerçeve olup oval ya da yuvarlak tam ya da kısmi çember olarak yapılır. :2. Takılar (appendages): çember ya da maskenin ana figürüne takılı olan nesnelerdir. Bunlar tüy, saç, kürk parçası, fok bağırsağı şeritleri ya da küçük kuş, fok, balık, kayak (insanlı ya da insansız), başparmaksız ya da başparmaklı el, kuyruk, ayak, yüzgeç, pençe gibi oymalı, bombeli ya da kare veya diktörtgen gibi düz boyalı tahta heykelcik ve parçacıklar. :3. Arkalık (backboard): Bazı maskelerin ayrılmaz parçası olup insansı ruhun sabitlendiği bölümdür. Panya maskeleri (backboard masks) Yukon-Kuskokwim bölgesinine özgü maskelerdir. Milotte Collection maskelerinde yoktur. :4. Yua (Yua): Yupikçede «insan» anlamına gelen yuk kelimesinin relative ya da iyelik biçimidir. Yupik şamanizminde ister insan ister insan dışı dağ, taş, hava, hayvan, bitki olsun bütün ruhlar insan olarak tasvir edilir. Bu yüzün kullanımı ayrıca insan olmayan ruhun o maskeyi takan insanın bedeninde vukuu bulması içindir. Yupik maskelerinde yua yüzünün kullanımı karakteristiktir. Yua'nın daha iyi görebilmesi için Eskimo stili kar gözlüğü (iinguak «taklit göz») motifiyle de süslenebilir. Maskelerde erkek yüzü kullanılır. :5. Çarpıklık ve asimetri (distortion & asymmetry): birçok Yupik maskesinde üslup özellikleridir. Çarpıklık genellikle abartılıdır; örnek olarak, çok büyük dişler ya da ağız gibi abartılı yüz hatları. Bilateral asimetri bazı maskelerde görülen sağ ve sol yanlarının birbiriyle dengesiz olmasıdır. :6. Dönüşüm maskeleri (transformation masks): maskenin görünümünü değiştiren harketli parçalardır. Bir istirdye kabuğun el ile kaldırılmasıyla ortaya çıkan yua yüzü gibi. :7. Yüz özellikleri (facial features): motifler de olabilir. Gözler, Hooper Bay maskelerinde (Milotte Collection) badem şekillidir ve Fitzhugh ve Kaplan'In İnyupik inua betimlemesindeki gibi hilal biçimli değildir. Mandal dişler (peg teeth), Yupik maskelerinin çoğunda görülen karakteristik özelliklerdir. Yukarı kalkık ve aşağı sarkık ağızlar, bazı akademisyenler tarafından cinsiyet göstergesi olarak yorumlanır (kalkık ağız erkeği, sarkık ağız kadını). :8. Karmaşa (complexity): Yupik maskelerinde oldukça yaygındır. Basit hayvan ya da yua yüzleri olan maskeler birçok parçanın eklenmesiyle karmaşık hale gelir. :9. Sağlamlık (robustness): "kalınlık" ya da "ağırlık" olarak da nitelendirme yapılabilir. Güneybatı Alaskanın bazı yörelerindeki maskeler görünüşte ince ve hafiftir. Odun aksamı (özellikle de ağaç köklerinden yapılanlar) ince ve kırılgan görünür. Bu konuda ilk akla gelen Nunivak Adası'ndaki Nunivak Çupiklerinin ve karşısında anakaradaki Hooper Bay maskeleridir. Milotte Collection maskeleri oldukça sağlamdır. Maskenin boyalı parçaları: :1. Gözlük (goggles or spectacles): etrafında siyah çizgiler yupik maskelerinin ortak boyalı motifidir. Ayrıca gözler biribiriyle birleştirilmeden bağımsız olarak halkalanır. :2. Benek ya da lekeler (dots or splotches): değişik renklerde bulunur ve henüz amacı ve önemi bilinmiyor. :3. Yüzdeki boyalı özellikler (painted features on faces): ağız hattı içinde ya da çevresinde kırmızı boya bulunur. Bu kırmızı renk, göz bebeklerinde, göz çukurlarında ve burun deliklerinde de bulunabilir. Bazılarında erkekleri temsilen siyah bıyık bulunabilir. Ayrıca, sakal, gözyaşı biçiminde gözler, fokun burun delikleri, fokun bıyığı ve kirpikleri de görülebilir. Kafada saç kullanımı sıradışıdır. Saçın alna gelen ortasının V biçiminde olması (widow's peak) Milotte Collection maskelerinde görülür. Hooper Bay maskelerinde saç çizgisi üçgendir. :4. Avuç içi çizgileri (lifelines and grooves): maskedeki diğer alanlardan boyalıdır ve her maskede görülmeyebilir. :5. Manşet ve yaka (cuffs and collars): Bilekteki maşet ile boyundaki yaka çizgiyle tasvir edilir ve birçok yupik maskesinde görülür. :6. Boyalı hayvanlar (painted animals): maskenin gövdesinde ya da çemberinde boyalı hayvan figürleri bulunabilir. :7. Renk (color): güneybatı Alaska'da bulunan doğal minerallerinden elde edilen beyaz, pas rengi kırmızı, siyah ve mavi-yeşil ya da mavi renkler kullanılır. Normalde bir maskede bu renklerin iki üç tanesi görülür. Son dönemlerde ticari boyalar, pastel boya hatta oje dahi kullanılmıştır. Hemen hemen her zaman boyalıdırlar ve ana renkler olarak doğal kırmızı, teal, siyah ve beyaz kullanılır. Kırmızı renk aşıboya ile kızılağaç kabuğunun idrarda bekletilmesiyle elde edilir; teal (mavi-yeşil) bakır oksitten; siyah kül ve grafitten; beyaz renk ise beyaz kilden elde edilir. Türlerine göre maskeler Yupik maskelerinin ilk sınıflandırması çok perspektif biçimde Amerikalı etnolog Edward William Nelson tarafından 1899 yılında yapılmıştır. Nelson, seçkin şaman maskelerini ("tunghak" ya da yua temsil eden) "totemik hayvanlarla" (yardımcı hayvan ruhları) temsil edilen maskelerden ayırır. Fakat, maskeleri "yua" ya da "tunghak" bazlı sınıflandırmak risklidir; zira maskenin şekli aldatıcı olabilir. Yupik şamanizminde (ve de genel Eskimo şamanizminde) ruhlar (hatta yaradan: Ellam Yua «göğün/evrenin insanı») insan (yuk kelimesinin relative hali yua) olarak tasvir edildiği için hayvan ruhları da tıpkı "tunghak" (Yupikçenin günümüzdeki imlasıyla: tuunraq) ruhları gibi insan biçiminde tasvir edilir.

Dans maskeleri

Dans maskeleri

(Yupikçe kegginaquq tekil kegginaquk ikil kegginaqut çoğul, Aşağı Yukon şivesinde: avangcaq tekil avangcak ikil avangcat çoğul ; İngilizce dancing masks), dans (yuraq) ederken kullanılır. Yupik dansları esas olarak tapınma danslarıdır ve Yupikçede günümüzde Hristiyan tapınması geçmişte ise "ibadetvari bir törene katılma" (agayu-) anlamına gelen agayu (çoğul: agayut) kelimesi Nunivak Çupikçesinde doğrudan maske anlamındadır. Etimolojik olarak kegginaq («yüz, surat») kelimesinden ve -quq («... gibi şey, ...'e benzeyen biri») ekinden (postbase) türetilmiştir ve gramer açısından harfiyen «surata benzeyen şey / thing that is like a face» anlamına gelir. Bu maskeler için kullanılan Yupikçe kelime aynı zamanda maskenin genel adıdır. Maske töresine kegginaquryaraq (İng. way of dancing mask) adı verilir. Yüze geçirilen (kegginaqur- «maskelenen») maskelerle şarkı söylenip dans (kegginaqurluni yuralleq) edilir. Dansta yüz maskeleri (İng. forehead masks) yanında parmak maskeleri (finger maskettes) de kullanılır. *arrluguaq kegginaquq katil balina maskesi (killer whale mask) *arveruaq kegginaquq Grönland balinası maskesi (bowhead whale mask) *asveruaq kegginaquq mors maskesi (walrus mask) *cuignilnguruaq kegginaquq su samuru maskesi (land otter mask) *kaviaruaq kegginaquq kızıl tilki maskesi (red fox mask) *keglunruaq kegginaquq kurt maskesi (wolf mask) *qimugteruaq kegginaquq köpek maskesi (dog mask) *maklaguaq kegginaquq sakallı fok maskesi (bearded seal mask) *paluqtaruak kegginaquq kunduz maskesi (beaver mask) *taqukaruaq kegginaquq fok maskesi (seal mask) *uliiruaq kegginaquq Kutup tilkisi maskesi (white fox mask) *aniparuaq kegginaquq kar baykuşu maskesi (snowy owl mask), kar baykuşları olağanüstü görme gücü ve avcılık yetenekleriyle genelde şamanlarla ilintili görülür *naruyaruaq kegginaquq martı maskesi (seagull mask) *qugyuguaq kegginaquq kuğu maskesi (swan mask) *tulukaruguaq kegginaquq kuzgun maskesi (raven mask) *tuulleguaq kegginaquq dalgıç kuşu maskesi (common loon mask) *yaquleguaq kegginaquq ördek maskesi (duck mask) *uiluruaq kegginaquq midye maskesi (clam mask) *melnguruaq kegginaquq böcek maskesi (beetle mask) *neqnguaq kegginaquq balık maskesi (fish mask) *taryaqvaquaq kegginaquq Oncorhynchus tshawytscha maskesi (king salmon mask) *carayaguaq kegginaquq canavar maskesi (monster mask) *kegguteliruarluni kegginaquq *kuigpagmiutaq kegginaquq Yukon Nehri (Kuigpak) Yupiklerinin (Kuigpagmiut) maskesi *napaskiarmiutag kegginaquq Napaskiak (Napaskiaq) Yupiklerinin (Napaskiarmiut) maskesi *naunraruat kegginaqut bitki maskeleri (plant masks), kar yerde çok kalırsa ertesi yaz bol miktarda üzümsü-böğürlenimsi meyvelerinin bol olacağına işarettir ve bu maskeler bol olmasına yardımcı olsun diye kullanılır *atsalugpiaruaq kegginaquq Rubus chamaemorus maskesi (salmonberry mask) *equguaq kegginaquq kuru odun maskesi (driftwood mask) *anguarutngualek kegginaquq (paddle-shaped mask) *tuauneruaq keqqinaquq ölüm maskesi (death mask) *ugguguak kegginaquk (ugguk mask) *calararuaq (East Wind mask) *negeqvaruaq (North Wind mask) *amikuguaq amikuk maskesi (male seal-person [1] mask) *temcinarqellria kegginaquq [2] temcinarqellriit kegqinaqut [3] (caricature mask) *qerruqacunguarualek kegginaquq *pitarkallraruak kegginaquq kara ayı ile boz ayı maskesi (paired black and red (grizzly) bear mask) *irciruaq kegginaquq yarı insan yarı tilki maskesi (half human half fox mask) *tuquneruaq kegginaquq (half-face masks, the missing part of the face was called tuquneq that is deceased) *qanerpagualek kegginaquq (one with a big mouth mask) Inglukellriik kegginaquk (ikil) Inglukellriit kegginaqut (çoğul): Çift maskelerdir. Tek başına yarım kalan şeyler için çift maske kullanılır. Bunlar, deniz ve kara, gece ve gündüz, kadın ve erkek gibi birbirini bütünleyen maskelerdir. Cal'itmiut maskelerinde iri patlak gözler karakterizedir. Kadınların yüzsüz maskeleri (ellangualek arnartaq yurarcuun) de vardır. Nispeten son dönemde yapılan çağdaş Yupik maskelereinde Batı tarzı şapkalı ya da Batılı komik yüz figürleri (temcinarqellria kegqinaquq comic mask) de kullanılmıştır.

Şaman maskeleri

Şaman maskeleri

(Yupikçe nepcetaq tekil nepcetat çoğul ; İngilizce plaque masks, shaman masks), kegginaquq denilen dans maskelerinden farklı olarak yalnızca şamanlar (angalkut) tarafından kullanılan maskelerdir ve nepcetaq harfiyen «something that sticks to the face» anlamına gelir. Her nepcetaq bir şamana sahiptir, fakat her şaman bu nepcetaqların gücüne sahip olmayabilir.

Şaman maskeleri

birçok farklı tarzda yapılır. Bir şaman (angalkuq ya da tuunralek «tuunraq'lı») ile ona yardımcı olan aile ruhu tuunraq (şamanın tuunraq'ı: angalkum tuunraa) ikisi birden maskede resmedilir. Hayvan maskeleri sık sık şamanlarca da kabul edilir. Her şekil ve desenin bir anlamı ve amacı vardır. Örnek olarak, üzerinde dört delik olan bir nepcetaq "evren, su, hava, toprak" dörtlemesini temsil ediyor olabilir. Müze ve kişi koleksiyonlardaki nepcetaq maskelerinin çoğu Yukon Nehrinin Aşağı Yukon bölgesinden toplanmıştır. Şamanlar tedavi süresince ellerine yaba gibi tahtadan uzun el biçimli maske (inglukellriik unatnquak ayautaunatek) takarlar. *pugtatnguaq *Ellam Yua maskesi: Ellam Yua (Göğün İnsanı yani Yupik Yaradanı) **tuunraruaq kegginaquq tuunraq maskesi (familiar spirit mask)

Parmak maskeleri

Parmak maskeleri

(Yupikçe Yukon şivesinde: tegumiaq tekil tegumiak ikil tegumiat çoğul < tegu- «to take (into hands), to take in hand, to grasp» Kuskokwim şivesinde taruyamaarun tekil taruyamaarutek ikil taruyamaarutet çoğul ; Nunivak Çupikçesi tegumiar tekil ; İngilizce dance fans, women's finger masks, finger maskettes), harfiyen «thing held/carried in hands/arms» anlamına gelen parmak maskeleri ya da dans yelpazeleri kadınlar tarafından parmaklara geçirilerek dansta kullanılır. Kadın dansçılar agayu danslarında ortalıkta dolaşan ruhlardan korunmak için parmak maskelerini eldivenlerinin üstüne takarlar.

Parmak maskeleri

nde de ritüel eylemleri çağrıştıran öğeler bulunabilir; örnek olarak, beş deliği olan parmak maskesinde her delik qasgiq içinde beş gün kutlanan Mesane Bayramını (Nakaciuq, Nakaciuryaraq) çağrıştırır. El biçimli parmak maskelerine unatnguak tegumiak denir. Yupik evreninin gözünü tasvir eden parmak maskesine ellam iinga («eye of Ella or eye of the universe») denir.

Parmak maskeleri

genelde kadınlar tarafından kullanılsa da erkek (angucetaak tegumiak) ve genç delikanlılar (tan'gurrartaak tegumiak) tarafından kullanılan örnekler de bulunur. Yörelerine göre maskeler

Nunivak maskeleri

Nunivak Adasında yaşayan Nunivak Çupiklerinin lehçesi olan Nunivak Çupikçesi anakaradaki Chevak Çupikleri lehçesi gibi Yupikçenin y sesine karşılık ç (yazıda c harfiyle gösterilir) sesini kabul eden bağımsız dil olarak kabul edilecek kadar en ayrıksı lehçesidir: Yupikçe Yup'ik, Nunivak Çupikçesi Cup'ig; Yupikçe Ellam Yua, Nunivak Çupikçesi Ellam Cua. Nunivak Çupik maskeleri (agayu) tahtadan çok farklı boyutlarda yapılır. Çemberi (ellanguar) ile gövdede çizimler (qamurat) bulunur. Maskelerin kullanıldığı ana tören Qusngim Kevga (harfiyen «rengeyiği kevgiq'i») adı verilen bayramdır ve bu bayram Yupiklerdeki Kevgiq ile İnyupiklerdeki Kivgiq bayramının rengeyikleri uyarlanmış halidir.

Nunivak maskeleri

nde mors, fok, tilki, kurt, kuş gibi hayvanların insan biçimli ruhları (cua) tasvir edilir. Nunivak'ta ruhlar arasında hiyerarşi vardır ve bunlar maskelere de yansır: A-maskeleri (A-masks) ile B-maskeleri (B-masks) *B-ruhları (B-spirits): özel güçleri vardır ve bu güçler tunrar denilen yardımcı ruhlar (günümüzde misyonerlerin etkisiyle Hristiyan Çupikler bu kelimeyi "şeytan" anlamında kullanıyorlar) tarafından şaman (angalku) aracılığıyla halka/cemaate aktarılır; B-ruhları A-ruhlarıyla birlikte bulunur. *A-ruhları (A-spirits): bir gücü vardır ve bu güç tunrar denilen yardımcı ruhlar tarafından şaman aracılığıyla halka/cemaate kazandırılır; insana B-ruhlarından daha yakındır. Danimarkalı Kutup kaşifi ve antropolog Knud Rasmussen beşinci Thule keşif gezisinde (1921-24) Nunivak Adasına da uğramış ve Çupiklerde gözlemlediklerini maskeler dahil kaydetmiştir. Nunivak Çupiklerinin Hıristiyanlıkla tanışmaları 1936 yılında Mekoryuk (Mikuryarmiut) kasabasında Evangelical Covenant Church Kilisesinin kurulmasıyla olmuştur. Mekoryuk'un ilk ordained minister i olan Jacob Kenick'in adaya gelmesiyle Eskimo usulü dans edip şarkı söyleme ve maske yapımı ile birlikte bütün şamanistik törenler yasaklanmıştır. Günümüzde, Hristiyanların Cadılar Bayramı (Qaaritar) maskeleri de agayu adıyla anılır.

Atabask maskeleri

Kızılderili Alaska Atabasklarının tarihinde maske yapımı görülmez ve Eskimolara komşu olan Değinaklar, Holikaçuklar, Yukarı Kuskokvimler, Koyukonlar ve Denağinalar gibi Atabask halklarında komşuluk ve ticaretten kaynaklanan Yupik Eskimo etkisi görülür. Değinakça konuşan Alaska Atabaskları geçmişte komşuları Yupik Eskimoları tarafından Ingqiliq («Kızılderili») olarak adlandırılmış ve bu ad İngilizce kaynaklarda Ingalik biçiminde yıllarca kullanılmıştır. Günümüzde 250 kişilik nüfusa sahip olan Değinaklar (İngalikler) Yupik Eskimo kültüründen en çok etkilenen Atabask halkıdır. Yupiklerin coğrafyasının hemen üzerinde Yukon Nehrinin aşağılarında yaşayan Değinaklar Yupikler ile diğer Atabasklar arasından kültürel kilit noktadadır. Atabasklar içinde maskeli dans geleneği yalnızca Değinaklarda görülür. Alaska'da Yupik ve İnyupiklerde görülen ve kışlık yeraltı erkek evi olarak kullanılan Eskimo köy odası (trałtth’et) yapılanması Değinaklarda da görülür. Yarı yarıya yere gömülü olan bu kışlık toplanma evlerinin bir girişi, bir duman çıkışı, bir de deriden yapılma penceresi (yolq’at) olurdu. Geçmişte Anvik'te aralık ayında birkaç gün süren maskeli dans festivalleri düzenlenir ve bu festivaller/bayramlar (vav) İngilizcede kashim (önceleri: kashime) olarak da bilinen Eskimo köy odalarında (trałtth’et) yapılırdı. Anvik'te çalışmış olan okul öğretmeni Margaret C. Graves 1913 yılında bir maskeli dans gözlemini kaydetmiştir. Değinak erkekleri rüyalarında görünen insanları, hayvanları ve ruhları maskelere nakşederler. Maskeler (giyema) tipik olarak kış öncesi hazırlanır. Değinakçada giyema adı hem maske hem de maske töreni, hatta maskeli dans (giq’i) için de kullanılır. Yupiklerdeki Qevgiq (Messenger Feast) bayramına benzer biçimde Değinaklarda da k’idz ntr’ił’in («little flash of light») adı verilen Messenger Feast bayramı düzenlenir. Bayram yapılacağı zaman bir köyden başka bir köye küçük maskeler taşıyan haberciler tarafından haber verilerek davet edilir. Maskeli yapılır ve bu bayramda takılan maskelere giyema k’idz ntr’ił’in adı verilir. Maskelere dokunmak isteyen çocuklara «tehlikelidir» (vixinjit iy) ya da «sakın dokunmayın» (inagh iy) biçiminde uyarı yapılır. Törenlerden önce şamanlar güç ve hayat vermek için maskeleri patlatır (blew). Törenden sonra en az bir yıl Eskimo köy odasında kalan maskelerle bir dansçını dans etmesi gerekir. Kullanılmadığı zaman maskeler kapı girişinde muhafaza edilir. Müze koleksiyonlarında

Atabask maskeleri

nin çok az örneği bulunur. Presbiteryen misyoneri Sheldon Jackson (1834–1909) tarafından Değinakların köyü Anvik'ten 1893 yılında toplanan maskeler, önce Sitka'da Sheldon Jackson College kampüsünde yer alan sonra da Alaska Department of Education & Early Development dairesine bağlanan Sheldon Jackson Museum içinde sergilenmektedir. Frederica de Laguna tarafından 1936 yılında Anvik köyünden topladığı maskelerde ‘Berry Woman” ve “Dog Salmon Woman” adlı maskeler Sheldon Jackson'ın koleksiyonundaki maskelerden bazılarıyla benzerlik taşır: söğüt dalından üç kat yapılan çemberde takı olarak martının kanat tüyü; yua olarak beyaz suratlı ve kırmızı elmacık yanaklı, saçları ortadan ikiye ayrılıp yanlara taranmş, göz çevresi siyah gözlük izi ve çenesinde dövmesi olan "insan" figürü bulunur; arkasında maskeyi başa takmada kullanılan deri şerit ve buna bağlı insan saçından iplik bulunur. Smithsonian Enstitüsü'ndeki National Museum of the American Indian müzesinde de Değinak maskeleri bulunur: kuzgun suratlı, Yupik maskeleri gibi çemberli, kırmızı yanaklı, çenesi dövmeli, dudağı labretli kadın suratlı ve göğü sembolize eden yıldızlı plak maske, kargayı andıran ve gözlüklü insan yua motifli Messenger Feast maskesi (“Te-yequ / water shadow” etiketli) ya da giyema k’idz («smal mask»), Jump Dance sırasında kullanılan Jumping Mask, küçük yuvarlak ağızlı, uzun sarkık küpeli ve gözlüklü Wild Man figürlü maske Mask Dance ile Stick Dance (ya da Animals’ Ceremony) denen dans ve törenlerde giyilir. İngalik (=Değinak) plak maskeleri (plaque mask) merkezde surat, şekil, tüyler, çevreleyen oluklar ve boyalı şeritler bakımından Bering Denizi maskeleri (=Yupik) gibi olsa da renk, saç, kulak tüyleri, kulak süsleri, yanak noktaları (elmacık), şekil ve olukların yerleştirilmesi tamamen İngalik tarzıdır. Koyukonların maskeleri (Merkezi denaanaan’ edeetonee): Tabular Agayuyaraq dansı öncesi hayvan ruhları rahatsız olabilir diye maskelerin insanların bakışından kaçırılması gerekir ve çim paspaslara sarılarak qasgiq'teki oturma yerlerinin altına saklanır. Maskeleri görmek isteyen kişilerden arkalarına saklayarak gizlerler. Maskeler asılı durduğu zaman ruhların yalnızlık hissetmemesi için kesinlikle qasgi tamamen boş bırakılmaz, içinde muhakkak insanların olması gerekir. Agayuyaraq törenlerinde kullanılan hayvan ruhlarıyla dolu maskeleri kullanmak ve onlara dokunmak tehlikeli olduğu için çok dikkatle ele alınması gerekir. Maskelerde ruhların insan olarak yansıması erkek suratı olarak resmedilir. Kadınlar, özellikle de adet kanaması olan kadınların maskelere dokunması kesinlikle yasaktır. Agayuliyararput Alaska'da Hristiyanlığı yaymaya çalışan misyonerlerin çabalarıyla dansla birlikte maskelerin de yasaklanıp gözden düşmesinden önce, 1900 lerde son Yupik maskeleri ve bunların 33 Yupik yaşlısı tarafından dillendirilen hikayeleri antropolog Ann Fienup-Riordan'ın editörlüğünde Nunapitchuk, Alaska Yupiklerinden dilci ve çevirmen Marie Meade'nin Yupikçe transkripsiyonu ve İngilizce çevirisyle 1996 yılında

Agayuliyararput

, Kegginaqut, Kangiit-llu / Our Way of Making Prayer, Yup'ik Masks and the Stories They Tell adı altında yayımlanmıştır . Bu çalışma uluslararası dil bilimi, halk bilimi, antropoloji ve sanat tarihi uzmanlarının kullanımına yönelik değerli verilerle doludur. Yine aynı kişiler tarafından aynı yıl yayımlanan The Living Tradition of Yupik Masks

Agayuliyararput

, Our Way of Making Prayer adlı kitap bu çalışmaya bütünleyen ikinci yayındır. Güneybatı Alaska'daki Yupik topluluğunun katılımıyla antropolog ve müze yetkililerinin organizasyonu sonucu 19. ve 20 yüzyıl Yupik maskeleri üzerine yapılan bu serginin gerçekleşmesinde özellikle Anchorage Müzesi ile Coastal Yukon Mayors' Association kuruluşu etkili olmuştur.

Agayuliyararput

, Yupik kültürünün değerlerini yitip gitmeden ortaya koyan bir çalışmadır ve aynı adla anılan sergi 1996, 1997 ve 1998 yıllarında Amerika Birleşik Devletlerinde turneye çıkartılıp sergilenmiştir ve bu sergi Yupik bakış açısıyla Yupik kültürünün ortaya konduğu ilk sergidir. Etkileri ve stilize kullanımı Yupik maskeleri, mücevher tasarımcılarına da ilham kaynağı olur. Bu tasarımcılar arasında özellikle Denise Wallace (doğumu: 1957) ile Samuel Wallace (doğumu: 1936) öne çıkar ve bu ikilinin tasarımları müzeler dahil birçok yerde sergilenmiştir. Rabinowitz Courthouse'un beşinci kat lobisinde sanatçı Joshua Mathlaw tarafından yapılan kar baykuşu konulu stilize çağdaş Yupik ruh maskesi bulunur. Kızılderili Alaska Atabasklarının tarihinde maske yapımı görülmez ve Tanana'da doğan Fairbanks'te yaşayan Koyukon Atabasklarından sanatçı Kathleen Carlo-Kendall bu yüzden soyut maske yapmak için kendini oldukça özgür hisseder ve sürrealist maskelerinde bir olay ya da ruhu sembolize eder. Alaskada erkek egemenliğindeki maske oymacılığı sanatında bir kadın olarak başarılı bulunur.

Kaynaklar

Vikipedi

Bu konuda henüz görüş yok.
Görüş/mesaj gerekli.
Markdown kullanılabilir.

Eskimo maskeleri
3 yıl önce

Eskimo maskeleri, hem Yupik hem de İnuit kolundan Eskimoların dans ya da şamanistik törenlerde kullandıkları maskelerdir. Malzeme olarak kuru odun, deri...
Yupikler
3 yıl önce

parka ya da ayakkabı yapmak Yupiklerin iklim ve coğrafya zoruyla oluşmuş geleneklerindendir. Dünya maske sanatında Yupik maskeleri benzersizdir. Y önsesini...
Maske
3 yıl önce

= hayalet Arapça'daki maskara; soytarı, kostüm giymiş kişi. Yupik maskeleri ^ a b "Maske" Güncel Türkçe Sözlük. Türk Dil Kurumu. Erişim tarihi: 1 Şubat...
Alaska Yerli sanatı
6 yıl önce

kegginaqut pl; Nunivak Çupikçesi agayu) gelir ve bu Yupik maskeleri geçmişte şamanistik törenlerde maskenin temsil ettiği ruha dönüşüm için kullanılırken günümüzde...
Eskimo halkları
3 yıl önce

Sirenik Eskimoları Yupik halkları Sirenik Yupikleri Öz Yupik halkları Sibirya Yupikleri Naukan Yupikleri Alaska Yupikleri (Yupikler & Çupikler & Nunivak...
Marie Meade
6 yıl önce

Ann Fienup-Riordan ile birlikte Yupik kültürünü ortaya koyup tanımlayan kitaplara imza atan Meade, Yupik maskelerinin Agayuliyararput sergisiyle geniş...
Kathleen Carlo-Kendall
6 yıl önce

maskelerinde bir olay ya da ruhu sembolize eder. Alaskada erkek egemenliğindeki maske oymacılığı sanatında bir kadın olarak başarılı bulunur. Yupik maskelerinden...
Supikler
3 yıl önce

Aleutlar Eskimolar Yupik halkları Sirenik Yupikleri Öz Yupik halkları Sibirya Yupikleri Naukan Yupikleri Alaska Yupikleri (Yupikler & Çupikler) Supikler...