Suriye'deki Yahudilerin Tarihi

Suriye'deki Yahudileri, ilk çağlardan beri Suriye'de yaşayan Yahudiler ile 1492'de İspanya'dan kovulan Sefaradlar oluşturur.

ve Kamışlı'da asırlar boyunca büyük Yahudi cemaatleri var olmuştur. 20.yy'ın başlarında Suriye Yahudilerinin büyük bir yüzdesi ABD, Orta ve Güney Amerika ve İsrail'e göç etti. Bugün Suriye'de çok az Yahudi yaşamaktadır. Suriye Yahudilerinin oluşturduğu en büyük cemaat 75.000 kişilik nüfusuyla Brooklyn, New York'tadır. ==Tarihİkinci Tapınak dönemi Geleneğe göre cemaatin ilk olarak Kral Davud zamanında, general Yoav, yine geleneğe göre

Halep

olduğu düşünülen Aram Zoba'yı işgal ettikten sonra kurulduğuna inanılır. Modern uzmanlar Aram Zoba'nın Lübnan'da ve Suriye'nin en güney ucunda olduğunu belirtir; rabinik edebiyatta

Halep

'in adı 11.yy'a kadar geçmemektedir. Kral Davud zamanında cemaatin varlığı ile ilgili kanıt bulunmazken Hristiyanlığın ilk yayıldığı zamanlarda

Halep

Şam

'da Yahudi cemaatlerinin varlığı bilinmektedir.

İkinci Tapınak sonrası

Roma Suriyesi'nde, etnik liderlik altında

Şam

'da 10.000 Yahudi yaşamaktaydı. Yahudiliğin, paganizme kıyasla daha cazip olması nedeniyle birçok kadın ve erkek bu dine geçti. İlk denemesinde başarısız olmasına rağmen, Tarsuslu Pavlus 49'da birçok Yahudiyi Hristiyanlaştırmayı başardı. Bu durum Yahudi liderlerin canını sıkınca Pavlus tutuklattırıldı. Arkadaşlarının yardımlarıyla, şehir duvarının öbür tarafına bir sepetle indirilerek hayatını kurtardı. Birinci Yahudi-Roma savaşı'nda çoğu Yahudi, pagan yerliler tarafından öldürüldü. Ardından, zamanın demir paralarından da anlaşıldığı üzere, şehir metropol sıfatı aldı; Alexander Severus hakimiyetinde

Şam

, Hristiyan kolonisi oldu ve Antakya Patriarkı'nın altında piskopos makamının mekanı oldu. Talmud zamanı olan 5.yy'da Bizans İmparatorluğu hakimiyeti altındaki

Şam

'da Yahudiler yaşamaktaydı; Rabbi Rafram bar Pappa dua etmek için Jobar Sinagogu'nu kullanmaktaydı.

Halep

'teki olası en erken Yahudi cemaati, sinagogun kurulduğu zaman olan 5.yy'dır. Jerome'nin belirttiğine göre 5.yy'da Beroea'da (

Halep

'te) bir Yahudi Hristiyan mezhebi olan Nazaren cemaatin bulunmaktaydı; bu mezhebin İbranice Matta İncili'ne benzeyen kutsal kitapları vardı. Bizanslılarla Sasani İmparatorluğu arasındaki çatışmadan

Şam

sürekli etkilendi. Persler Suriye'yi işgal ettiğinde (614)

Şam

'daki Yahudiler, işgalcilerin varlığından faydalanıp başta Sur'dakiler olmak üzere Hristiyanlardan intikam almak için Filistinli dindaşlarıyla birlik oldu. 635'te

Şam

, Müslümanların eline geçti. Şehrin yerlileri gönüllü olarak teslim olup 15 kiliseyi kurtarmayı başardı.

İslam fethinden sonra

Şam

Emevi hakimiyetindeki yeni dönem şehire görkem getirdi ve

Şam

, halifeliğin başkenti oldu. Bu zamana kadar var olan Yahudi cemaati 970'de de varlığını sürdürmeye devam etti; bir tarihçinin anlattığına göre "Cordobaı Yosef ben Avitur şehrin hahambaşısı olamayacağını anlayınca o yıl Filistin'e gittie ve

Şam

'a yerleşti". Abbasilerin bölgeye gelmesiyle ve asırlar süren savaşlarla şehrin görkemli dönemi son buldu. Şansları yaver giden Yahudiler, İkinci Haçlı seferine (1147) direnmeyi başardı. Bir zaman sonra, Haçlılar tarafından yüksek vergilere tabi tutulan Filistinli Yahudiler yurtlarından kaçıp

Şam

'a yerleşince şehrin Yahudi nüfusu arttı. Bu zamandan sonra birkaç asır boyunca Yahudilerle ilgili çok az bilgi bulunur. Bu az bilgi, bölgeyi ziyaret eden seyyahlardan gelmektedir. 1128'de Abraham ibn Ezra,

Şam

'ı ziyaret etti. Edelmann'a göre, Yehuda Halevi, Siyonla ilgili ünlü şiirini bu şehirde yazmıştır; fakat Harkavy'e göre, "aş-

Şam

" kelimesi

Şam

'ı değil Filistin'i temsil etmektedir. 1267'de Nahmanides

Şam

'ı ziyaret edip buradan bir Yahudi kolonisini Kudüs'e götürmeyi başardı. Tudelalı Benjamin 1170'de

Şam

'ı ziyaret ettiğinde şehir Prens Nureddin Mahmud Zengi liderliğindeki Selçukluların elindeydi. Orada, 3000 geleneksel Yahudi ve 200 Karay Yahudisi buldu. Yahudilik çalışmaları Filistin'dekini geçti; Bacher, 12.yy'da Filistin akademisinin makamının bu şehire kaymış olabileceğini belirtir. Şehrin ana hahamları, Rabbi Ezra, kardeşi ve mahkeme başkanı Sar Şalom; Yussef Hamsi, R. Matsliah, R. Meir, Yussef ibn Piat, R. Heman ve doktor R. Tsadok'tu. Aynı zamanda orda bulunan seyyah Petahiya'ın dediğine göre, "Prensleri olan 10.000 Yahudi bulunmaktadır. Akademinin başkanı, Kanun'un tam bilgisine hakim olan Rabbi Ezra idi ve Babil Akademisi'nin başkanı Rabbi Samuel'e bağlı idi". 12.yy'ın sonlarında Mısır'da "nagid" olan Yehuda ben Yoşiya,

Şam

lı bir hahamdı. Daha sonraları nagid olacak olan David ben Yeşua da

Şam

lıdır. 1210'da Fransız Yahudisi Samuel ben Simson şehri ziyaret etti. Şehrin eteğinde Elyesa tarafından inşa edilen güzel bir sinagogun varlığından bahseder. Selahaddin zamanında önemli olan şehirde, liderin ölümünden sonra yeniden karışıklıklar baş gösterdi. 1516'da Türklerin eline geçen şehir, taşra seviyesine düştü. Bir olasılığa göre Yehuda Alharizi, 13.yy'ın ilk on yılında

Şam

'ı ziyaret etmiştir. Kırk altı "Makama"da şehrin kutlandığını belirtir. 13.yy'ın sonlarında, İşay ben Hezekiya isimli enerji dolu biri yükselişe geçti. Mısır sultanı Kalavun, kendisini bir prens ve halkının lideri olarak kabul etti; 1289'da ve Haziran 1290'da, 12 meslektaşıyla birlikte anti-Rambamcılara yasak getirdi.

Şam

ve Akka hahamlarının yazışmaları "Minhat Kenaot" adı altında toplandı. 14.yy'a ait bir bilgi bulunmamaktadır. Estori Farhi, sade bir şekilde, kendisinin de içinde bulunduğu birkaç

Şam

Yahudisinin Kudüs'ü ziyaret ettiğini anlatır. David Kimhi'nin Hezekiel hakkındaki elyazması Narbonlu Natan tarafından kaleme alınmış ve 1375'te

Şam

'da R. Hiyya tarafından düzenlenmiştir.

Şam

'daki Yahudi cemaati, Suriye'yi fetheden Mısırlı Burciler ve Memluklular zamanınında da varlığını sürdürdü. 1492'de İspanya'dan kaçıp şehirdeki dindaşlarının yanına yerleşen Yahudiler "Khataib" isimli bir sinagog kurdu. "Yihus Ha'abot"un anonim yazarı da

Şam

'ın ve Cobar'daki sinagogun güzelliklerini anlatır; sinagogun "yarısı Elyesa tarafından, diğer yarısı Eleazar ben Arach tarafından inşa edilmiştir". Ferraralı Eliyahu (1438) Kudüs'e geldi ve

Şam

'ın bazı hahamsal konularında yetki sahibiydi. Mısır, Suriye ve Kudüs'ü harap eden bir salgından bahseder; fakat Yahudilerin bundan ne kadar etkilendiğinden bahsetmemektedir. Volterralı Menahem Hayyim 1481'de

Şam

'ı ziyaret etti ve 450 "zengin, şerefli ve tüccar" Yahudi ailesi buldu. Cemaatin lideri R. Joseph isimli bir doktordu. Bertinorolu Ovadya ben Avraham (1488) bir mektubunda

Şam

lı Yahudilerin zenginliklerinden ve güzel evleri ile bahçelerinden bahseder. Birkaç yıl sonra (1495) anonim bir seyyah tarafından methiyeli sözler kullanılmıştır. Moses Makran isimli bir Yahudiyle yaşayan bu seyyah

Şam

Yahudilerinin giyecek eşyalarıyla veya el sanatlarıyla ilgilendiğini belirtir. %24 faizle Venediklilere borç verdiklerini anlatır.

Halep

Rambam'ın Lunel hahamlarına yazdığı mektupta, Tora eğitminin Suriye'de sadece

Halep

'te ayakta kaldığını ve bu çabaların dahi etkileyici olmadığını belirtir. Tudelalı Benjamin 1173'te

Halep

'e geldiğinde 1500 kişilik (bazı kaynaklara göre 5000 kişilik) bir Yahudi cemaatiyle karşılaştı ve bu cemaatin Moses Alkonstantini, İsrael ve Set isimlerinde üç hahamı bulunduğunu belirtti. Petahiya burayı 1170 ile 1180 yılları arasında, Alharizi ise bundan 50 yıl sonra şehri ziyaret etti. Bunlardan ilki, kale için Kral Nureddin'in Sarayı der ve

Halep

'te 1500 Yahudinin bulunduğunu ve hahamlarının Moses Alkonstantini, İsrael ve Set olduğunu belirtir. Tahkemoninin yazarı Yehuda Alharizi,

Halep

Yahudilerini methetmek için daha çok kelime sarfetmiştir. 1195'te önde giden Yahudi, Rambam'ın öğrencisi doktor Yosef ben Yehuda'ydı. Yosef ben Yehuda, Magrib'den çıkıp Mısır'dan geçti ve burada Rambam ile arkadaş oldu; onun adına Şaşkınlara Kılavuz isimli eseri yazdı. Diğer öğrencileri Azarya, onun kardeşi Samuel Nissim, Kral'ın doktoru Eleazar, Yeşua, Yahin Hananya ve Yosef ben Hisday'dı. Alharizi

Halep

'te öldü ve orada gömüldü. 1260'da Moğollar

Halep

'i fethetti ve şehrin birçok yerlisini katletti; Yahudiler ise sinagoglara kaçıp saklandı. 1401'de Yahudi mahallesi, şehrin diğer yerleri gibi Timur tarafından yağmalandı; yedi ay sonunda oruç tutan Yahudi bir evliya öldü.

İspanyol Yahudilerinin Suriye'ye varışı

1492'de İspanya'dan kovulan Yahudiler, aralarında Memluk saltanatı altındaki Mısır'ın bir parçasını oluşturan Suriye dahil olmak üzere, Akdeniz çevresindeki İslam ülkelerine yerleşti. Genelde yerli cemaate katılmaktansa kendi cemaatlerini oluşturdular. Yeni gelen Sefaradlar ile yerli cemaatler arasındaki toplumsal ayrılığın ortadan kalkması onlarca yıl sürdü.

Halep

'teki İspanyol kökenli Yahudi cemaati, diğer Sefaradlara kıyasla kendilerine has gelenekler geliştirdi; örneğin, yerli cemaatin kendilerini kabul etmesi şerefine Hanuka'da fazladan bir mum daha yaktılar.

Halep

Şam

Yahudi cemaatleri tek bir hahambaşılığa bağlıydı. Hahambaşıları her zaman olmasa da sıklıkla Sefarad ailelerden seçiliyordu:

Halep

'teki hahambaşı beş kere arka arkaya Laniado ailesinden seçilmişti. Sefaradların varlığı

Halep

'ten ziyade

Şam

'da daha etkiliydi ve Kutsal Topraklar ile daha yakın bağları bulunuyordu. Örneğin

Şam

'daki cemaat, Isaac Luria'nın Safed merkezli Kabala eğitiminin etkisi altındaydı. Bu durum, iki şehir arasındaki gelenek farklılıklarındaki etkenlerden biridir. Sefarad göçünden sonra ülkeye gelen anonim bir seyyah

Şam

'da 500 Yahudi ailesi buldu; ayrıca kendilerine "Muallim-Tsadaka" diyen Karay Yahudileri ve onlardan daha da etkili olan ve "birbirinden güzel üç sinagogu bulunan" bir Rabinik Yahudi cemaati buldu. Bu sinagogların biri Sefaradlara, biri yerlilere diğeri ise Sicilyalılara aitti. Her sinagogda, ibadet sonrasında Rambam'ın çalışmalarını anlatan bir vaiz bulunmaktaydı. Sefaradların vaizi İshak Mesud, yerlilerinki Şem-Tov el Furani ve Sicilyalılarınki Isaac Haber'di. Ayrıca biri otuz diğeri kırk kişilik iki küçük Talmud okulları mevcuttu.

Şam

'a 1km uzaklıktaki Cobar köyünde 60 Yahudi ailesi yaşamaktaydı. 13 kolon üzerine kurulmuş cemaatin sinagogu, Kral Hazael tarafından meshedilen Elyesa zamanından beri mevcuttur. R. Eleazar ben Arach, bu sinagogu onardı.

Osmanlı İmparatorluğu altında

1515'te Yavuz Sultan Selim, Memlukluları yenmesi sonucu Suriye, Osmanlı İmparatorluğu'na eklendi. Sambari'nin dediğine göre, Yahudi cemaatinin merkezi Cobar'dı, Tişbit'te Elyesa'nın sinagogu (

Halep

Merkez Sinagogu) ve Eliyahu mağarası bulunmaktadır. Cemmatin başkanı Abu Hatseyra'ydı ve onu Abdullah ibn Nasır takip etti.

Şam

'ın hahamları Yosef Hayat, "Mizmor L'Toda"nın yazarı Samuel Aripol, Samuel ibn İmran, Yosef el-Sayih, "Leha Tov"un yazarı Moşe Nacara, Hayim Alşayih, Yosef Matalon, Avraham Galante'ydi. Bu eğitim şehrinde "Tac" denen bir ahit kodeksi bulunmaktaydı. 1547'de Pierre Belon, Fransız elçi M. de Fumel'in treniyle

Şam

'ı ziyaret etti. Burada büyük bir Yahudi nüfusunun varlığından bahseder; Mısırlı Ahmed Şeytan'ın olaylarını, akıl karıştıracak bir şekilde bu şehirle bağdaştırmıştır. 16.yy'ın

Şam

'ında ruhani liderler, çeşitli aralıklarla Mısır ve Safed'de yaşayan fakat bir süre

Şam

'da kalan (~1534) Yakov Berav,

Şam

'ın uzun süre hahambaşılığını yapan ve "Etz Hayim" gibi çeşitli Kabala çalışmalarının yazarı Calabrialı Hayim Vital (1526-1603), 1641'de

Şam

'ı ziyaret eden ve Karayların Tora'dan sonra Aftara'yı okumadığını belirten Karay Yahudisi Samuel ben David, Moşe Nacara, onun oğlu İsrael Nacara, Moşe Galante (ö. 1608), onun oğlu Mordehay Galante ve Samuel

Halep

li Laniado ben Avraham'dı. 17.yy'ın en bilinen hahamları ise Yakov Abulafya'nın öğrencisi ve "Kesef Nibar"ın yazarı Yosiyahu Pinto ve onun damadı, babasının kabala elyazmalarını yayan Samuel Vital'dı. Aynı zamanda

Halep

'te, Hayim Kohen ben Avraham "Mekor Hayyim" isimli bir kitap yazıp 1649'da İstanbul'da yayınladı; aynı kitap Menaşe ben İsrael tarafından 1650'de Amsterdam'da yayınlandı.

Halep

'in diğer önde gelen isimleri Samuel Dwek, Isaac Lopes, Yehudah Kassin ile 18.yy'da Isaac Beraha ve Isaac Atiye'ydi.

19. yüzyıl

17 ila 19.yy'lar arasında birçok İspanyol ve İtalyan kökenli Yahudi aile ticaret amacıyla Suriye'ye yerleşti. Osmanlı Kapitülasyonlarından yararlanabilmek için Avrupa uyruklarından olabildiğince vazgeçmemeye böylece "zımmi" vergisine tabi tutulmamaya çalıştılar. Señores Francos denen bu Avrupa Yahudileri, yerli Musta'arabi ve Sefarad Yahudilerine karşı üstünlük hissine sahipti. Kendilerine ait ayrı sinagoglar kurmamalarına rağmen kendi ibadetlerini özel evlerde yaptılar. Burada, İngiliz tebasına bağlı Hindistan'dan gelen Bağdadi Yahudiler de bulunmaktaydı. 19.yy'da

Şam

'ı ziyaret eden seyyahlardan gelen bazı bilgiler mevcuttur. Alfred von Kremer, "Mittel-Syrien und Damaskus" (1853) eserinde, şehrin belediye meclisinde iki Hristiyan ve bir Yahudinin olduğunu; 1000'inin kelle vergisi vermek üzere 4000 Yahudinin bulunduğunu; son Karay'ın bundan elli yıl önce öldüğünü ve Karay sinagogunun Yunanlara satılıp kiliseye çevrildiğini belirtir. J. J. Benjamin de aynı nüfus bilgilerini aktarır. Cobar Sinagogu hakkında, Muaviye Camii'sine benzediğini, 6'sı sağda ve 7'si solda olmak üzere 13 mermer sütun üzerine kurulduğunu, heryerin mermerle kaplı olduğunu, tek bir girişin olduğunu, tevaya çıkan merdivende 20 basamak bulunduğunu, kutsal anıtın altında bir mağara bulunduğunu ve rivayete göre peygamber Elyasa'nın buraya sığındığını, sinagoga girerken duvarın ortasının biraz sağında sıradışı bir taşın bulunduğunu ve geleneğe göre Kral Hazael'in bu taşa oturduğu ve Elyasa tarafından kutsandığını söyler. Benjamin ayrıca

Şam

'da, Ahit'in bazı sayfalarının değerli kopyalarının bulunduğunu belirtir; her ne kadar bu kopyaların 581 ve 989 yıllarına ait olduğunu belirtse de bu bilgi güvenilir değildir. Neubauer'ın ifade ettiğine göre, Elişa ben Avraham ben Benvenisti'ye ait "Kreskas" adı verilen ahitin bir kopyası bulunmaktadır ve bu kitap 1382'de tamamlanmıştır.

Şam

'da 19.yy'da sekiz hahambaşı görev yapmıştır: #Yosef ben Abulafya (1809-1816) #Yakov Antebi (1816–1833) #Yakov Perez (1833–48) #Aaron Bağdadi (1848–66). Bundan sonra iki yıl süreyle iç anlaşmazlık nedeniyle hahambaşılık makamı boş kalmıştır. #İstanbullu Hayim Kimhi (1868–72) #Nişli Merkado Kilhi (1872–76) #İshak Abulafya (1876–88) #Şlomo Eliezer Alfandari, İstanbullu "Merkado Alfandari" olarak da bilinir. İmparatorluk fetvasıyla atanan Alfandari 1901'e kadar görevini sürdürdü. En yakın zamanda hahambaşılık yapan kişi, 1972'nin başlarında ölen Nissim İndibo'ydu.

Şam

'ın diğer hahamları Mordehay Maslaton, Şaul Menaged ve Zeki Assa'ydı. 19.yy'da

Şam

Yahudilerine çeşitli kereler iftiralar atılmıştır. Bunlardan en ciddileri, Sultan I. Abdülmecit zamanına denk gelen 1840'ta ve 1860'ta gerçekleşmiştir. 1840'da gerçekleşen olay

Şam

vakası olarak bilinir; Papaz Thomas'ın ölümü Yahudilere maledilip, Yahudiler ayinsel cinayet işlemekle suçlandı. Yahudilere karşı ikinci ağır suçlama ise 1860'da gerçekleşti. Dürzü ve Müslümanların Hristiyanları katledişi Yahudilere fatura edildi. Olaylara karışan 500 Müslüman, başvezir Keçecizade Fuat Paşa tarafından idam edilirken suçlanan 200 Yahudi de aynı kaderi paylaşmayı bekledi ve bütün Yahudi cemaati 4 milyon kuruş maddi cezaya çarptırıldı. Suçlanan Yahudiler, Prusya konsolosu Dr. Johann Gottfried Wetzstein, Sir Moses Montefiore, banker Abraham Salomon Camondo ve

Şam

lı Şemaya Angel'in araya girmesiyle serbest bırakıldı. Bu zamandan 19.yy'ın sonlarına kadar Yahudiler çeşitli kan iftiralarına maruz kalmasına rağmen olaylar büyümedi. 19.yy'ın önder hahamları Eliyahu

Şam

ah, Avraham Antebi ve Mordehay Lavaton'du. 20.yy'ın önemli hahamları ise 1919'da ölen Yakov Şaul Dwek, Ezra Hamwi, 1947 pogromunda Cemiliye Sinagogu'nda Tora tomarlarıyla yakılmayı bekleyen fakat Arap güruh tarafından oradan uzaklaştırılan Moşe Mizrahi'ydi. Bu hahamları Moşe Tawil, Şlomo Zafrani ve Yomtov Yedid takip etmiştir.

I. Dünya Savaşı

Suriye'den çıkış

19.yy'da

Halep

Şam

, ticari önemini yitirmeye başladı. 1850'den başlayarak

I. Dünya Savaşı

'na kadar Yahudiler ülkeyi her geçen gün terketmeye başladı. Pamuk ticaretini takip eden Yahudiler önce Mısır'a oradan İngiltere'nin Manchester şehrine göç etti. Ardından Manchester'daki Yahudilerin çoğu, başta Meksika ve Arjantin olmak üzere Latin Amerika'ya yerleşti. 1908'den sonra birçok Suriye Yahudisi New York'a göç etti; bugün Suriye Yahudilerinin oluşturduğu en kalabalık cemaat Brooklyn'dedir. 1930'ların sonu ve 1940'ların başında anti-Yahudi duyguların doruğa ulaşmasıyla ülkede kalan Yahudilerin çoğu orayı terketmeyi düşündü. 1942 ila 1947 yılları arasında Suriye ve Lübnan Yahudileri Filistin'e göç etti. Aralık 1947'de gerçekleşen

Halep

pogromuyla Yahudi cemaati yıkıldı. Ağustos 1949'da

Şam

'da Menarşa sinagoguna saldırı düzenlendi. 12 kişi öldü ve düzinelercesi yaralandı.

Yakın zaman

1992'de Pesah bayramının başlangıcında,

Şam

'daki 4,000 kişilik Yahudi cemaatiyle birlikte

Halep

ve Kamışlı'daki Yahudilere, sonradan İsrail'e göç etmeme şartıyla ABD'ye yerleşmelerine Hafız Esed tarafından izin verildi. Birkaç ay içinde Suriye Yahudi cemaatinden hayırseverlerin yardımlarıyla binlerce Suriye Yahudisi Brooklyn'e getirildi. Bugün Suriye'nin az sayıdaki Yahudi nüfusu

Şam

'da yaşamaktadır. ==Ayrıca bakınız== *İslam hakimiyeti altındaki Yahudilerin tarihi *Suriye Yahudileri *Sefarad *Mizrahi *Türkiye'de Yahudilik *

Halep

Merkez Sinagogu *Pizmonim *Bakaşot *Musta'arabi Yahudileri *

Halep

Kodeksi *Yahudilerin Arap topraklarından toplu göçü ==KaynakçaBibliyografi *Ades, Abraham, Derech Ere"tz: Bene Berak 1990 *Ashtor, Toledot ha-Yehudim be-Mitzrayim ve-Suriyah taḥat ha-Shilton ha-Mamluki (History of the Jews of Egypt and Syria under the Mameluke Sultanate): Jerusalem 1944-51 *Cohen-Tawil, Abraham, Yahadut Ḥalab bir'e ha-dorot: al ha-historiah ha-ḥebratit-tarbutit shel yahadut Ḥalab (Aram Tsoba) (Aleppo Jewry through the Ages: on the socio-cultural history of Aleppo Jewry): Tel Aviv 1993 *Collins, Lydia, The Sephardim of Manchester: Pedigrees and Pioneers: Manchester 2006 ISBN 0-9552980-0-8 *Harel, Yaron, Bi-Sefinot shel Esh la-Ma'arab (By Ships of Fire to the West: Changes in Syrian Jewry during the Period of the Ottoman Reform 1840-1880) (Hebrew) *Harel, Yaron, Syrian Jewry in Transition, 1840-1880 (English: largely a translation and expansion of the preceding) *Harel, Yaron, Sifre Ere"tz: ha-Sifrut ha-Toranit shel Ḥachme Aram Tsoba (The Books of Aleppo: Torah Literature of the Rabbis of Aleppo): Jerusalem 1996 summarized here *Laniado, David Tsion, La-Qedoshim asher ba-are"ts: Jerusalem 1935 (2nd edition 1980) *Laniado, Samuel, Debash ve-ִHALAB al-leshonech: Jerusalem 1998/9 (Hebrew) *Shamosh, Y., Qehillat Ḥalab be-Suriyah, Mahanayim 1967 *Sutton, David, Aleppo: City of Scholars: Artscroll 2005 ISBN 1-57819-056-8 (partly based on Laniado, La-Qedoshim asher ba-are"ts) *Zenner, Walter P., A Global Community: The Jews from Aleppo, Syria: Wayne State University Press 2000 ISBN 0-8143-2791-5

Dış bağlantılar

*Tarih:

Halep

Yahudileri *Ayin: Sefarad Pizmonim Projesi *Ahit:

Halep

Kodeksi Websitesi

Kaynaklar

Vikipedi

Suriye'deki Yahudilerin Tarihi