Türkçe Bilgi: Yahudi İspanyolcası

Yahudi İspanyolcası, (Djudeo-Espanyol - גודיאו-איספאנייול - ) ya da Ladino; Hint Avrupa dil grubunun Latin koluna bağlı Eski İspanyolcadan kökenlenmiş olan bir dildir. Yahudiler tarafından konuşulduğu için "Judeo- (Yahudi)" öntakısını almış olan dil, bazı filologlarca Standart İspanyolcaın, tarihi bir varyantı olarak da değerlendirilmektedir. Esasen, temel yapısı 15. yy İspanyolcasını yansıtmaktadır. Ve de zamanla, Türkçeden, Fransızcadan, İbraniceden, Yunancadan, Arapça'dan, bazı balkan dillerinden ve de diğer iberik dillerden birçok sözcüğü bünyesine katarak zenginleşmiştir. Yahudi İspanyolcasını, yaklaşık 100.000 ila 200.000 kişinin konuştuğu düşünülmekle beraber tam sayısı bilinememektedir. Bunun sebebleri, bugün yok olma tehlikesiyle karşı karşıya olması, konuşanlarını genellikle 65 yaşının üstündekilerin oluşturması ve genç kuşaklara artık aktarılmaması, hiçbir ülkede resmi statüsünün bulunmaması ve ayrıca Modern İspanyolca tarafından asimile edilmesi olarak sayılabilir. Bugün, başta İsrail ve Türkiye olmak üzere birçok ülkede konuşulmaktadır. Guatemala Kızılderilileri ile İspanyolların melezi olan Ladinolar etnisitesiyle karıştırmamak gerekir. Konuşulduğu yerler ve Farklı isimleri Temel olarak eski İspanyolcayı yansıttığı ve de İspanya kökenli olduğu için, 15. yüzyıldan beri, en yaygın ismi, Español (oku. Espanyol) yani İspanyolca olmuştur. Türkiye'de, Yahudi İspanyolcasını konuşanlar, dillerine en sık olarak "Español" derler. Buna karşıt, Standart İspanyolcaya da "Castilyano" (Kastilyaca) veya "Español de España" (İspanya İspanyolcası) demektedirler. Türkiye'de varolan 19.000 Sefarad'ın sadece 8.000'inin Yahudi İspanyolcası konuştuğu düşünülmektedir, ve bunların çoğu 65 yaş üzerindedir. Ladino 65 yaşın altındaki Yahudiler tarafından anlaşılsa bile artık konuşulamamaktadır. Bu yüzden Ladino ciddi bir yok olma tehlikesiyle karşı karşıyadır. Yahudi İspanyolcası konuşan Yahudilerin çoğunluğu, tarih boyunca Osmanlı topraklarında bulunmuşlardır. Osmanlılar da bu dile "Yahudice" demişlerdir. Bu sözcüğü Yahudiler kendi dillerine çevirip, Yahudi İspanyolcasına, "Judió" (oku. Cudyo) (Türkiye, Yunanistan) veya "Jidió" (oku. Cidyo) (Bulgaristan, diğer balkan ülkeleri) demişlerdir. Bugün, çoğunlukla İsrail'de, Türkiye'de, Amerika Birleşik Devletleri'nde, Fransa'da, Yunanistan'da, Brezilya'da, İngiltere'de, Fas'ta, Bulgaristan'da ve İtalya'da, daha az miktarda da, Kanada'da, Meksika'da, Arjantin'de, Tunus'ta, Uruguay'da, Sırbistan'da, Bosna Hersek'te, Makedonya'da, Belçika'da, El Salvador'da, ve Hollanda'da konuşulmaktadır. Bu ülkelerin dışında, Venezuela'da, Mısır'da, Cezayir'de, Guatemala'da, İspanya'da, Küba'da, Şili'de, Romanya'da, Surinam'da, Jamaika'da ve de Kolombiya'da da konuşulmakla beraber, bu ülkelerdeki konuşan sayısının 100 kişinin altına düştüğü düşünülmektedir. Bölgesel isimleri şöyledir: (Türkçe yazılım ile) * Türkiye'de: "(e)spanyol" veya "(e)şpanyol", * İsrail'de: "(e)spanyol(it)", "(e)şpanyol(it)" veya "Spanyolo", * Yunanistan'ın bir kısmı, Bulgaristan, Saray Bosna ve Romanya'da: "Cudezmo", * Selanik'te, "Ladino", * Fas'ta, "Haketiya" ya da "Hakitiya" Bütün konuşanlar arasında en çok kabul edilen ve en genel-geçer isim; "Español" (İspanyolca) ve "Judió"dur (Cudyo yani Yahudice). Bunun dışında, yaygın olarak "Ladino" ve "Sefaradi" isimleriyle de bilinir. Ancak, dünya çapında en geçerli olan ve de akademisyenlerin de kullandığı ismi "Judeo-Español" (oku. Cudeo Espanyol)'dur, yani Yahudi İspanyolcası ya da Musevi İspanyolcası'dır. Ayrıca Türkçede "Yahudice" ve "Musevice" isimleriyle de bilinir. Türkiye'de Türkiye Yahudileri tarafından çıkartılan Şalom gazetesinin sadece bir sayfası, Ladino dilinde basılmakta diğer sayfalarında ise Türkçe kullanılmaktadır. Ayrıca, iki haftada bir sadece Yahudi İspanyolcası bir ek, "El Amaneser"i çıkarmaktadır. Kökeni I. yüzyıl ile VI. yüzyıl arasında Roma İmparatorluğu'nun farklı yerlerinden, çoğunlukla da Filistin'den göç eden Yahudiler, İspanya'ya yerleşmişlerdir. İspanya'da yaşayamaya başlayan Yahudiler, VII. yüzyılın başlarında, o zamanın İspanya'sında konuşulan antik İspanyolca'yı konuşmaya başlamışlardır. Ve de 1492 yılına kadar ana dilleri olarak eski İspanyolca'yı konuşmuşlardır. 711 yılında İspanya, Emeviler tarafından fethedilmiş, 1492 yılının başında da İspanyollar tarafından geri alınmıştır. Ülkede birlik adına Kastilya kraliçesi Isabella ile Aragonya kralı Ferdinand evlenip, diğer küçük krallıkları da boyunduruklarına alarak "Katolik İspanya Kraliyeti"ni oluşturmuşlar. Kral ve kraliçe, Ferdinand ve Isabella, ilk faaliyet olarak, 31 Mart 1492'de, ülkede yaşayan tüm Müslüman ve Yahudilerin din değiştirerek Katolik Hıristiyan olmalarını ya da dört ay içinde tüm mal ve mülklerini geride bırakarak ülkeyi terketmeleri yasası çıkarmışlardır.

Bunun üzerine, dönemin Osmanlı padişahı II. Bayezid, İspanya topraklarında yaşayan Müslüman ve Yahudileri hem Kuzey Afrika hem de Akdeniz üzerinden kaçırarak Osmanlı topraklarına yerleştirmiştir. 4 aylık dönemin sonunda İspanya'daki Yahudilerin 150.000'i Osmanlılara, 50.000'i diğer ülkelere (Fransa ve Portekiz) göç etmişlerdir. Ülkede kalan Yahudi ve Müslüman'lar ya din değiştirmiş ya da aslanlara yedirilmiştir. 1497'de Portekiz Krallığı da aynı yasayı çıkartınca, oradaki Yahudilerin çoğu sözde din değiştirmiş, ancak uygulamada dinlerini korumuşlar, daha sonra da ülkeyi normal yollarla terk edip diğer Sefaradların bulunduğu yerlere veya Güney Amerika'ya yerleşmişlerdir. Sonuç olarak, 1492'de İspanya'dan kovulan Yahudiler Osmanlı İmparatorluğu'nda eski İspanyolcayı ya da Yahudi İspanyolcasını serbestçe kullanmışlar, kitap ve gazeteler yayımlamışlardır. Hatta Osmanlı'da uzunca bir dönem ticaret dili olarak Yahudi olmayanlar tarafından da kullanılmıştır. Dolayısıyla bütün bu yollarla ve de dilin aile içinde kulaktan kulağa, konservatif bir şekilde aktarılmasıyla da Yahudi İspanyolcası, İspanya'daki dil değişimlerinden etkilenmeyip, 15. yy İspanyolcasını neredeyse günümüze değin taşıyabilmişlerdir. Ancak bugün hem ciddi bir yok olma hem de modern İspanyolca tarafından asimile olma tehlikesiyle karşı karşıyadır. == İmla, Yazı ve Alfabesi 1492'ye kadarki Yahudi İspanyolcası 600'lü yılların başından 1492'ye kadar İspanyolca konuşan Yahudilerin dilleri, o dönemin İspanyolcasıyla neredeyse aynı idi. Sadece çok küçük üç fark barındırıyordu: # Dinle ilgili bazı terimler farklılık gösteriyordu. #* Örneğin İbranice Cumartesi anlamındaki "Şab(b)at" "(שבת)" sözcüğü, Latince "Sabbatum" olmuş, oradan da İspanyolca'ya "Sávado" (Modern: Sábado) diye geçmiştir. Ancak, İspanya'da yaşayan Yahudiler, artık konuşmasalar bile, atalarının dili olan İbranice sözcüğün orijinalini kullanıp Xabat (oku. Şabat) demişlerdir. #* İspanyolca Tanrı anlamına gelen "Dios" sözcüğü, Latince "Deus"'tan gelir ve tekildir. Ancak sonundaki -s harfi, din adamlarınca çoğul sözcükle bağdaşmış. Tanrı'nın tek olduğunu vurgulamak için sondaki -s'yi atarak "el Dio" sözcüğünü türetmişler ve zamanla Yahudi topluluğuna bu sözcüğü kabul ettirmişlerdir. # Konuşmaları genelde, bulundukları çağın 20-30 yıl öncesini yansıtıyordu. (Sadece diğer topluluklarla kaynaşmayanlar) # Kendi aralarında yazarken "Raşi" veya "Solitreo" denen İbrani harflerinden türevlenen ancak bir nevi farklı olan bir yazı tipini kullanıyorlardı. Ancak Hristiyan ve Müslümanlar için yazdıkları kitaplarda, küçük bir kesim, çağın kabul edilen Latin harfli yazısını kullanıyordu.

1492 sonrası imla

1492'ye kadar İspanya'da çoğunlukla Raşi (kitap yazısı) ve Solitreo (el yazısı) denen yazıları kullanıyorlardı. İspanya'dan çok farklı topraklara dağılan Sefaradlar çoğunlukla yine Raşi ve Solitreo alfabeleri ile yazmışlardır. Ancak birçok bölgede de yerleştiştikleri bölgelerin yazılarını almışlardır. Böylece Yahudi İspanyolcası 1850'lere kadar, Arap, Bulgar (Kiril), Raşi/Solitreo ve Yunan alfabeleriyle yazılmıştır. 1850'lerde Fransızca yolu ile ilk defa Latin harfleriyle tanışmışlardır. 1850'den bugüne kadar, Yahudi İspanyolcası; Arap, Bulgar (Kiril), Eski İspanyol (Latin), Fransız (Latin), İbrani, İspanyol (Latin), Raşi/Solitreo, Türk (Latin) ve Yunan alfabeleriyle yazılmıştır.

Bugün imla

Bugüne dek maalesef bir imla birliği sağlanamamıştır. 1940'lardan sonra artık Arap, Kiril harfleriyle yazan neredeyse hiç kimse kalmamış, Türkiye Yahudileri Türk alfabesi ile yazmaya başlamış, Raşi alfabesi unutulmuş ve de İsrail'in kurulmasından sonra İbrani alfabesiyle de yazılmaya başlanmıştır. Bugün konuşanların çoğu İsrail'de yaşadıklarından, çoğunlukla İbrani alfabesi kullanılır. Diğer bir çoğunluk Türkiye'de yaşadığından, Türk alfabesi de sıklıkla kullanılır. Bir diğer grup Fransız alfabesiyle yazmaya devam etmektedir. Yazıyı belli bir standarta oturtmak açısından, Alliance Israelite Universelle, "Aki Yerushalayim" adlı, Latin harflerine dayalı bir imla geliştirmiştir. Var olan (hemen hemen) her sesi bir harfe karşılık getirmek yoluyla hazırlanmıştır. Bugün Şalom gazetesi ve El Amaneser eki, Yahudi İspanyolcasını bu imla ile yazmaktadır. Ancak her lehçe ve şivenin farklı sesletimleri mevcut olduğundan yine yazı birliği sağlanamamakta, daha kötüsü bugün süren yeniden canlandırma çalışmalarında, dili öğrenenlerin bir kelimeyi bir şive ile diğerini de başka bir şive ile telaffuz etmesine ve hatta böyle yazmasına yol açmaktadır. == Varyant ve lehçeleri == Yahudi İspanyolca'sının 2 ana variantı vardır: Doğu variantı (Levantina) ve Fas'ta konuşulan Batı variantı (Haketia) Doğu variantı: Fas, Cezayir ve Tunus dışındaki diğer tüm bölgelerde konuşulur. Bu doğu variantı da iki lehçeye ayrılır: "Batı Lehçesi (Occidental)" ve de "Doğu Lehçesi (Oriental)" Doğu lehçesi: Türkiye, Doğu Bulgaristan, Selanik ve de Rodos Adası'nda konuşulur. Batı lehçesi ise: Yunanistan'ın geri kalan bölgesi, Batı Bulgaristan, Makedonya, Bosna-Hersek, Sırbistan ve Romanya'da konuşulur. Bugün, dünyada en yaygın lehçe Doğu lehçesi, ve de özellikle bu lehçenin Türkiye şiveleridir. Çünkü diğer şive ve lehçeleri konuşanların çok büyük bir kısmı (160.000 civarı), Nasyonel Sosyalistler tarafından öldürülmüşlerdir. == Modern İspanyolcadan farkları == 15 yy. İspanyolcası olan Ladino'nun farkları gramer, kelimeler, telaffuz olarak ayrılabilir.

Gramer farkları

Öncelikle Ladino, İspanyolcanın Ortaçağdaki formunu korumaktadır, dolayısıyla fiil çekimlerinde, yardımcı fiillerde bir takım eski unsurları halen içinde barındırmaktadır. Örneğin "Ser" (Olmak) fiilinin 2. Tekil Şahıs çekimi Modern İspanyolcada "eres" iken Ladino'da "sos" dur. "Nerede" kelimesi Modern İspanyolcada "Donde" şeklindeyken Ladino'da "Ande" şeklindedir. Dolayısıyla bir İspanyol "Nerelisin?" sorusunu "De donde eres?" şeklinde sorarken Ladino'da bu "D'ande sos?" şeklinde sorulur. Yine dile İbranice'den giren -im ve -ot çoğul ekleri, Ladinodaki İbranice kelimleri çoğul yaparken kullanılırlar. Örneğin İspanyol Yahudisi anlamına gelen Sefarad kelimesinin çoğulu "Sefaradim"dir.

Kelime farkları

Ladino; İspanya İspanyolcası'nın ilk zamanlarından kalma kelimeleri hala muhafaza etmektedir amatar, ambezar, alungo, merkar, trokar gibi kelimeler artık İspanyolcada kullanılmazken, Ladino'da yaygın olarak kullanılmaktadır. İspanyolcada ise bu kelimlerin türevleri kullanılmaktadır. Örneğin "merkar" Eski İspanyolcada / Ladino'da satın almak demektir. Modern İspanyolcada bunun yerine "comprar" fiili kullanılır ancak alışveriş merkezine "mercado", süpermarkete de "supermercado" denilmektedir. 15. yüzyılda var olmayan kavramlar, Yahudiler tarafından Türkçe ve Yunancadan alınmıştır. Örneğin kuçara (kaşık) ve kuçiyo (bıçak) kelimeleri hem İspanyolcada hem de Ladino'da aynı iken, o zamanlar var olmayan çatal kavramını Yahudiler Rumlardan almışlardır (piron), İspanyollar ise "tutan" anlamında "tenedor" demişlerdir. Yine Yunancadan Ladinoya giren Bokal (Yunanca: Bukali = Şişe), Piron (Yunanca: Pironi = Çatal) kelimeleri Ladino'da kullanılır. Dini terimlerin çoğu İbranice ve Aramice kökenlidir, Patur=Mübah, Kaşer=Helal, Mazal=Şans, Nes=Mucize Türkçeden girme kelimeler "Kuti = Kutu", "Buri=Boru", "Takum=Takım", "Furça=Fırça", "Bozear veya Bozdear=Bozmak", "Dolaşear=Dolaşmak" Bazı kelimeler Ladino'ya Endülüs zamanında Arapça'dan girmiştir "Haber", "Alkunya=Soyadı" Dinin etkisiyle Hıristiyanlığı çağrıştıracak bazı kelimeler değiştirilmiştir. Örneğin Tanrı'ya "Dios" değil "Dio" denir böylece çoğul anlaşılması engellenir. Pazar gününe Domingo "İsa'nın günü" yerine "Alhad" "Birinci gün" denir. Yine dini sebeplerden dolayı olumsuz konuşmamak için bazı kelimelere tam ters anlamlar yüklenmiştir. Kömür yerine Blankura=Beyazlık, gibi. Içinde "rd" sessizi geçen kelimeler "dr" ye dönüşür "Tarde=Tadre=Gün Batımı", "Verde=Vedre=Yeşil", "Sordo=Sodro=Sağır". Bazı durumlarda kelimenin içine ekstra bir "n" harfi girer "asi=ansi=böyle", "mucho=muncho=çok" vs. Bu ekstra "n" aslında sadece Ladino'da değil, İspanyolcanın birçok yerel lehçesinde de mevcuttur. Ayrıca İspanyolcada sonradan değişmiş kelimelerin orijinal halleri korunur. Lamber = Yalamak hem Eski İspanyolca, hem de Ladino'dur. İspanyolcada ise Lamer olmuştur. Aynı şekilde Palomba = Güvercin > Paloma.

Telaffuz (sesletim) farklılıkları

Yazısının Modern İspanyolcadan oldukça farklı olmasına rağmen, konuşma modern İspanyolca'ya bayağı benzemektedir. Tonlama olarak daha çok güney Amerika İspanyolca'sını çağrıştırır. Yani konuşmada konuşmanın melodisi daha inişli çıkışlıdır, soru cümleleri çok daha vurguludur ve de peltek "s" kullanmazlar. Telaffuzdaki temel fark ""J" harfinin telaffuzudur: Bugünkü İspanyolcadaki "J" harfi, İspanya'da, gırtlaktan gelen bir h, güney Amerika'da ise normal bir H olarak okunur. Eski İspanyolcada 3 farklı sese tekabül gelen bu "J"nin orijinal okunuşunu Yahudiler korumuşlardır: "J", "C" veya "Ş". *Cudiya = Judía (Hudiya) = Yahudi Kız *Custo = Justo (Husto) = Doğru *Ojo = Ojo (Oho) = Göz *Oreja = Oreja (Oreha) = Kulak *Mujer = Mujer (Muher) = Kadın *Kaşón = Cajón (Kahon) = Çekmece *Deşar = Dejar (Dehar) = Bırakmak *Páşaro = Pájaro (Paharo) =Kuş... == Bölgesel farklılıkları Ladino konuşulduğu ülkenin dilinden ödünç kelimeler aldığından bölgesel ufak farklılıklar görülmektedir ancak bu anlaşmaya engel olacak kadar büyük fark değildir. Örneğin İstanbul'da hamamböceğine "eskaravajo" denilirken İzmir'de "eskaravado" denir. Modern İspanyolca: Mi querido, yo te amo del corazón, pero no te puedo alcanzar. Mejor es morir más que sentir dolores de amor. Ni es liviano de dejar la vida, ni olvidarse del sufrimiento. İstanbul Şivesi: Mi kerido, yo te amo del korason, ma no te puedo alkansar. Mijor ez murir mas ke sintir dolores de amor. Ni ez liviano de deshar la vida, ni olvidarse de la sufriensa. Edirne Şivesi: Mi kirido, yo te amo del korason, ma no te puedo alkansar. Mijor ez murir mas ke sintir dolores de amor. Ni ez liviano de deshar la vida, ni ulvidarse de la sufriensa. Doğu Bulgaristan Şivesi: Mi kerido, yo te amo del koratson, ma no te puedo alkantsar. Mejor ez morir mas ke sentir dolores de amor. Ni ez liviano de deshar la vida, ni olvidarse de la sufrientsa. Saray Bosna Şivesi: Mi kiridu, yo te amu del kuretson, ma no te puedu elkentsar. Mijor ez murir mas ke sintir dulores de emor. Ni ez livianu de dishar la vide, ni ulvidarse de la sufrientse. Türkçesi: Aşkım, seni kalpten seviyorum ancak sana erişemiyorum. Aşk acısı çekmektense, ölmek yeğdir. Ne hayatı bırakmak ne de acıyı unutmak kolay değil. Kaynaklar == == Ayrıca bakınız == * Yahudi-Roman dilleri * İspanyolca == Dış bağlantılar == * Şalom Gazetesi * Online Radyo (şarkılar) * Yahudije Albümü * Kol Israel International (Radyo, günde 15 dakika haber yayını)

Kaynaklar

Vikipedi

Yahudi İspanyolcası

1492 sonrası imla

Bugün imla

Gramer farkları

Kelime farkları

Telaffuz (sesletim) farklılıkları

Kaynaklar

Yahudi Aragoncası

Gözlem Kitap

Ladinolar

Beyaz Kule

Haim Nahum

Paradesi Yahudileri

İtalya Yahudileri

Kürdistan'daki Yahudilerin tarihi

Yahudi İspanyolcası

Yahudi İspanyolcası Hakkında Detaylı Bilgi

1492 sonrası imla

Bugün imla

Gramer farkları

Kelime farkları

Telaffuz (sesletim) farklılıkları

Kaynaklar

Görüşler ve Yorumlar

Okuma Önerileri

Yahudi Aragoncası

Gözlem Kitap

Ladinolar

Beyaz Kule

Haim Nahum

Paradesi Yahudileri

İtalya Yahudileri

Kürdistan'daki Yahudilerin tarihi