teslis
1 . Ãœçe çıkarma, üçleme.
2 . din b. (***) Katoliklerde, Tanrı, İsa ve Meryem'in aynı kişi olmaları inancı, üçleme.
Her ne kadar teslise göre Tanrı: Baba, Oğul ve Kutsal Ruh'dan oluşsa da buna üçde birlilik denir ve tek tanrıya inanılır.
Arapça kökenli bu sözcük (Ar. تَثْلِيثٌ; fakat dini kavram olarak ثالُوثٌ kelimesi kullanılmaktadır) Türkçede Teslis adının yanı sıra Üçleme veya Kutsal Üçlük olarak da çevirilir, üç ilahi varlığı içeren akideleri tanımlayan bir ifadedir. Farklı din ve mitolojilerde farklı kökenlere, özelliklere ve anlayışlara sahip farklı teslisler bulunmakta ve bunların çoğunun kendi bütünlüklerinde özel isimleri vardır. Hint din ve mitolojisindeki Trimurti gibi. Bugün Türkçe'de teslis dendiğinde sıklıkla Hıristiyanlıktaki Teslis akla gelse de, daha genel bir anlama sahiptir. Hıristiyanlık inancında Baba, Oğul ve Kutsal Ruh (Ruh-ul Kuds)'dan meydana gelen Tanrı kavramıdır.
Teslislere şu an varlığını sürdüren inanç sistemlerinde rastlandığı gibi (örneğin Hinduizm ve Hıristiyanlık), bugün var olmayan antik dini inanç ve mitolojilerde de rastlandığı olur. Teslislerin ortak bir geçmiş kültürü işaret ettiğine dair çeşitli hipotezler olsa da, bunların hiçbirisi kabul edilen bilimsel kuramlar değildir. Bununla birlikte arkeolojik ve tarihi bulgular komşu kültürlerde bulunan veya aynı topraklarda ardışık dönemlerde ikamet etmiş topluluklardaki teslislerin arasında bir benzerlik, etkileşim ve belki nedensel bağlantı olabileceğini düşündürmüştür.
Hristiyan teolojisine göre bu üçlü birlik birbirinden ayrılmaz ve tek bir Tanrı'nın birbirini tamamlayan farklı yansımaları olarak görülür. Bu açıdan monoteist teoloji çizgisindedir. Diğer İbrahim çıkışlı tektanrılı dinler (İbrahimi dinler) Yahudilik ve İslam ise teslis inancını reddeder.
Tarihçesi
Hıristiyanlık
Teslisteki teslis, kişiler (hypostasa) ve cevher gibi kavramlar İncil'de yoktur. Bu doktrine temel olarak gösterilen bazı İncil ayetleri vardır. Mesela Îsa'nın İncil'de havarilerine dini yayma emrini içerenBu nedenle gidin, bütün ulusları öğrencilerim olarak yetiştirin; onları Baba, Oğul ve Kutsal Ruhun adıyla vaftiz edin; (Mt 26, 19)
ayete dayanmaktadır.Ama "İsa şöyle karşılık verdi: «En önemlisi şudur: `Dinle, ey İsrail! Tanrımız olan Rab tek Rab'dir."(Mar12:29) ayetine hristiyan alimleri net bir açıklama getiremez.
Yunancadan gelen trias kelimesini Baba, Oğul ve Kutsal Ruh için ilk kez kullanıldığını M.S. 2. yüzyılın ikinci yarısında Hristiyanlığın savunucusu Atina'lı Atenagoras'da görüyoruz. Yazısında }
Batı kilisesinde teslis kelimesi, bu yazıdan birkaç onyıl sonra Tertullianus tarafından kullanılmaya başlanmıştır. Bunun için Latincedeki tres (üç) ve unitas (birlik) kelimelerinden yeni bir kelime olan trinitası üretmiştir. Hukukçu olan Tertulianus, iş hayatındaki kavramları dine aktararak Roma Hukuku'ndan alınmış ifadeleri dine almıştır. Baba, Oğul ve Kutsal Ruh için personae (şahıslar - hukuktaki taraf için kullanılmaktadır), üçünün birliği için substantia (cevher) kelimeleri gibi. O zaman dini kavramlara eklenen bu kelimelerle Hristiyan teslisi ifade edilecek olursa Tanrı cevherde birdir, fakat monarchia, yani hükmetmede üç şahıs vardır. Bugünkü Avrupai dillerde persona ile karıştırılmaması için personae yerine Yunancadan alınan hypostasa (gerçek, huy, varlık, kişisel tabiat) kelimesi tercih edilmektedir.
Tarihte Hrisityan İncili'ni kabul eden cemaatlerin çoğu, teslis doktrinine uymuşlardır. Hem batılı (katolik ve protestanlar), hem de doğulu (ortodoks, monofizit ve nestoriyen) kiliselerin hepsi, M.S. 4. yüzyılın sonundan itibaren teslisi savunmuşlardır.
Hıristiyanlık içinde de teslis inancını reddeden ve Îsa'nın hem tanrısal, hem de insani doğasına karşı çıkan akımlar, tarih boyunca ortaya çıkmıştır. Bu akımları ortaya çıkaran önemli felsefi akım Kuzey İtalya'dan gelen aydın dönem Hümanizm'dir. Bu yeni düşünce akımıyla Bunlardan bazı mezhepler şunlardır:
- Hür İncil Cemaati
- Hristiyan Bilimi
- Mormonlar
- Sosinianizm
- Tanrı'nın yedinci gününün cemaati,
- Üniteryanizm
- Yehova Şahitleri
Ayrıca teslisi kabul eden dini cemaatlerde bu doktrine karşı tek tük de olsa bu cemaatlerin din adamlarınca incille bağdaşmadığı görüşleri ileri sürülmüş ve sürülmektedir. Mesela Alexander Hislop, Adolph Ernst Knoch veya Karl-Heinz Ohlig gibi.
Teslisin çeşitleri
Değişik zaman ve dini sistemlerdeki teslisler şunlardır:- Babil geleneği:
Birinci üçlük: Anu (Gök tanrısı), Enlil (Yer, hava ve fırtına tanrısı), Ea (Irmaklar tanrısı).
İkinci üçlük: Sin (Ay tanrısı), Şamaş (Güneş tanrısı), İştar (Bereket tanrıçası - Tammuz'un eşi-sevgilisi)
Şeytan üçlüğü: Labartu - Labazu - Ahatsu.
- Guatemala geleneği: Bitol – Alom - Quhalom.
- Kelt geleneği: Teutates - Taranis - Esus.
- Peru geleneği: Paçakamak - Kon - Virakoça.
- Eski Mısır geleneği: İsis – Osiris – Horus
- Dogon geleneği: Nommo die-nommo tityayne-o nommo.
- Hitit geleneği: Teshup - Hepatu - Sharruma.
- İndo-aryen geleneği: Mitra – İndra – Varuna
- Mitanni geleneği: Mitrassil – İndar – Uruvanassel.
- Sabii geleneği: Hibil - Şitil - Anuş.
- Etrüsk geleneği: Tinia - Uni - Minerva.
- Grek ezoterizmi: Phanes - Ouranos - Kronos.
- Grek mitolojisinde Silene (Selene) - Hekate - Artemis.
- Eski İran’ın Ehli Hak geleneği: Güneş’in efendileri olan üç kardeş ilah.
- Orta Asya geleneği:Gök Tanrı-Kara Han-Ülgen
- Alevi geleneği: Ali - Muhammed - Allah
- Sümer ve İskandinav tradisyonlarında ve neo–platonizm’de de bu tür üçlü ilah gruplarına rastlanır.
