Krasnodar Kray

Krasnodar kray

Yüzölçümü

Coğrafi Koşullar

• Bölgenin güneybatı bölümü dağlıktır.Burada, kuzeybatıda Taman Yarımadası yakınlarından başlayan ve Karadeniz boyunca güneydoğuya doğru uzanan,giderek genişleyen ve yükselen Kafkas Dağları (Kafkaslar)bulunur:kuzeyde Agoy (994 m.),güneye doğru Thabe (905 m.),Şesı (1.839 m.) ve Avtle (Аулъэ;1855 m.).En yüksek doruk Adıgey sınırındaki Çuguş (Adıgece: Ç`ığuş-Ч1ыгъушъ;3.238 m.)tepesidir.Kuzey ve kuzeydoğu kesimleri geniş plato ve düzlüklerden oluşur.
• Sıradağlar engeli nedeniyle kuzey rüzgarlarına kapalı olan kıyı bölgesi dışındaki yerlerde kışları sert,yazları sıcak bir iklim görülür.Kıyı kesimi ise,subtropikal,bol yağışlı,kışları ılık,yazları sıcak bir iklime sahiptir.Kıyıda ve yüksek yerlerde 1.000 mm`nin üzerine çıkabilen yıllık yağış miktarı,iç kesimlerde,özellikle kuzeye doğru gidildikçe azalır.Bu nedenle tarımda sulama gerekir.
• Bitki örtüsü kıyıda ve yükseltiye göre dağlarda,önce karışık,ardından iğne yapraklı orman,ormanın üstünde Alp tipi çayırlar,vadi ve ovalarda çayır ve bozkır bitkileridir.
• Bölgenin ana akarsuyu Kafkas Dağlarındaki buzullarla beslenen Kuban Irmağıdır (Adıgece adı :Pşız-Пшыз;Kabartayca adı:Psıj-Псыжъ).Kuban Irmağı Kafkaslar`dan doğan çok sayıda kol ile beslenir:batıdan doğuya doğru Abın,Afıps,Psekups,Pşış,Şhaguaşe (Rusça:Byelaya ya da Belaya),Laba,Varp (Rusça:Urup).Ayrıca,batıda Kafkaslar`dan doğan ve Karadeniz`e dökülen çok sayıda hızlı akışlı akarsu da vardır:kuzeyden güneye Pşada,Aguy,Tuapse,Psışu (Псыш1у;Rusça :Psezuapse),Şeh (Rusça:Şakhe),Saçe (Rusça :Soçi),Mezmıt`e (Rusça:Mzımta).Bütün bu yer ve akarsu adları Adıgece olup,Diaspora`da anlatı,öykü ve şarkılarda anı olarak halen yaşamaktadırlar.

Yönetim birimleri

Kentleri

• Başlıca kentleri,Krasnodar dışında, Soçi (Adıgece:Saçe-Шъачэ;2002`de 328.809),Novorossiysk (Adıgece:Ts`emez-Ц1эмэз;232.079;2005`te 281.400),Tuapse (64.238),Gelencik (50.102),Anapa (Adıgece:Bığurqal-Быгъуркъал,53.493) Karadeniz kıyısındadır.Bütün bu kent yöreleri 1864 öncesinde Adıgelere (Çerkeslere) aitti.
• Bugün, Tuapse güneyinden Psov Irmağına değin uzanan Soçi metropolitan alanı, önde gelen bir turizm,dinlenme ve sayfiye alanıdır,burada "Golovinski Cumhuriyet Doğa Koruma Alanı" (zakaznik) geniş bir yer tutar.Ayrıca,Soçi ve Tuapse yöresinde,1999`da RF tarafından küçük bir halk olarak tanınmış olan 12 bin kadar yerli Şapsığ kalıntı nüfusu halen yaşamakta olup,buraya "Karadeniz kıyısı Şapsığyası" da (Хы1ушъо Шапсыгъэ) denmektedir.
• Tuapse ve kuzeyindeki Novorossiysk,RF`nin petrol ve doğal gaz ihraç limanlarıdır.Kuzeyde Azak Denizi kıyısındaki Yeysk (86.349) ve içerideki Armavir (Adıgece:Yermelhabl-Ermeniköy,193.964) diğer önemli kentlerdendir.
• Armavir`in yerli halkı,adından da anlaşılabileceği gibi, Adıgece anadilli Ortodoks Hıristiyan Ermenilerdir.Bu Ermenilerin büyük bir bölümü,1918`de,iç savaş sırasında,bazı Adige ve Kazak toplulukları yanında,Kızıl Ordu birlikleri tarafından yok edilmişlerdir (1).Kray nüfusunun küçük bir kısmı Müslüman (100 bin dolayında Adige,Çerkes ve Şapsığ gibi yerliler,ayrıca Tatar, Türk vb),diğerleri ağırlıklı olarak Ortodoks Hıristiyandır (Ayrıca bk."Nüfus" bölümü).Müslümanlar dini yönden merkezi Maykop`ta bulunan Adige Cumhuriyeti ve Krasnodar Krayı Müslümanları Müftülüğüne bağlıdırlar.

Tarih

• Ruslar,1774 sonrasında,hiçbir kural tanımadan,hukuken Kırım Devleti`ne ait olan bir bölgede,yani Kuban Irmağının kuzeyi boyunca Karadeniz`e doğru uzanan ve üzerinde kale,karakol ve gözetleme kuleleri bulunan bir müstahkem hat kurdular.Hemen ardından 1783`te Kuban`ın kuzeyini, Kırım ile birlikte ilhak ettiler,Temmuz 1783`te yerli nüfusu kuzeydeki Ural bölgesine sürme kararını uygulamaya koydular.Bunun üzerine Nogaylar ayaklandılar.Ama Ruslar yerli halkı soykırımdan geçirdiler.Buralarda tek bir Nogay ve Adıge nüfus bile bırakmadılar,dahası güneye,Çerkesya`ya sığınanları da,Kuban ve Laba ırmaklarını geçip izlediler ve ele geçirdiklerini ayrımsız öldürdüler.Güvenlik gerekçesiyle Kuban`ın kuzeyi 10 yıl boyunca boş tutulduktan sonra, 1792`de, Çariçe II.Katerina tarafından Kazak (Rus) yerleşimine tahsis edildi ve 1793`te Yekaterinodar kalesi (şimdiki Krasnodar`ın yerinde) kuruldu.Bu topraklara topluluklar halinde gelen ve toprağı bölüşen Karadeniz Kazakları yerleştirildi (2).
• 1783`ten sonra,sıra Adıgelere,yani Bağımsız Çerkesya`ya gelmişti.Kuzeyde Kuban Irmağı ağzından güneyde Bzıb (Adıgece:Psıb) Irmağı ağzına ya da şimdiki Pitsunda`ya değin Karadeniz kıyıları boyunca ve Kuban Irmağının güney havzasına yayılmış olan 2 milyon nüfuslu Adıgelerin inatçı direnişi, 1864`te sona erdi (3).Ancak Karadeniz kıyısındaki dağlarda barınan Adıge Hak`uç (Хьак1уцу) topluluğu Ruslara boyun eğmedi ve direnişini 1870`li yıllara değin sürdürdü.1779 -1864 yılları arasında Çerkesler,dış yardım arama amaçlı diplomatik çalışmalarda bulundular (4).Ayrıca Adıge kıyıları savunmasına bir Adıge Filosu da katılmıştı (5).Ama,tüm bu çabalara karşın, Rus yayılması durdurulamadı,bütün bir Çerkesya işgal edildi.Ruslar 21 Mayıs 1864`te Kbaada Yaylasında bir askeri tören ve dini ayin düzenleyerek, zaferlerini kutladılar (6).1864`te Adıgelerin içinden 80 bin (7) kadarının (tüm nüfusun % 4 kadarı) Orta Kuban ve Orta Laba ırmakları solundaki yerlere yerleşmek koşuluyla kalmasına izin verildi.1864`te 1 milyonu aşkın bir Çerkes nüfusunun yaşadığı ve Ruslarca yeni ele geçirilen Çerkesya toprakları ise,son bireyine değin Çerkes (Adıge) nüfusundan arındırıldı.Daha sonra,1857-1859 tarihlerinde Rusların eline geçmiş olan ve sıkı bir biçimde denetlenen bir bölgeye yerleştirilen ya da o yerde kalmasına izin verilen sözkonusu 80 bin Adıge`nin de çoğu,1864 deportasyonundaki Adıgeler gibi,ikinci bir sürülme olayı olarak,Türkiye`ye göç etmek (deportasyon) zorunda bırakıldı. Sonunda,Adige nüfusu,1897`de,200 bine yükselmesi gerekirken, 30 bin dolayına düşmüştü.
• Adıgelerden temizlenen kıyı bölümü ve dağlık kesimler,dağlardaki gerilla tipi direnişler nedeniyle,1880 yılına değin,güvenlik nedeniyle boş tutuldu.Ancak 1880`den ya da 1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı`nda Türklerin Ruslara yenilmesinden ya da umutsuz Adıge direnişlerinin 1870`lerde sona ermesinden ve sonunda Adıge nüfusunun iyice azaltılmasından sonra sivil (Rus) yerleşime açıldı.Ruslar Çerkesya`nın kıyı bölgelerinde uygulanacak tarımı bilemediklerinden,örnek çiftçi olarak yararlanmak için bazı küçük Adıge gruplarının (bugünkü Şapsığlar) Karadeniz kıyısındaki eski yerlerine dönmelerine izin verdiler.Bu son Adıgelerin (Şapsığların) sayısı 1897`de 1.939`a ulaşmıştı.Böylece bu yeni Rus yerleştirme (kolonizasyon) alanında,şimdiki "Karadeniz kıyısı Şapsığyası" da oluştu. Çarlık Rusyası döneminde,kıyıdaki Karadeniz ili (guberniya) dışında,şimdiki Krasnodar Krayı yerinde Rusların "Kuban Oblastı" bulunuyordu.

• Bu son yıllarda Adıgey Cumhuriyeti`nin (AC) başkenti Maykop`ta bulunan Adıge Devlet Üniversitesi`nin 6 fakültesi Soçi`de,3 fakültesi Novorossiysk`de ve 1 fakültesi de Yeysk kentinde açılmıştır,ayrıca Maykop Devlet Teknoloji Üniversitesi de gelişen eğitim kurumlarındandır.Bütün bunlar,Adıgelerle Şapsığların,küçücük (AC ile birlikte 150 binden az olan) nüfuslarına karşın,eğitim alanında ileri adımlar atmayı başarmış olduklarını da göstermektedir.

Nüfus

• 4.436.272 Rus (% 86.6),
• 254.566 Ermeni (% 5.6),
• 131.774 Ukraynalı (% 2.57),
• 26.540 Rum,
• 26.260 Belarus,
• 20.225 Gürcü,
• 18.469 Alman,vb

• 25.575 Tatar,
• 15.821 Adıge,
• 13.496 Türk (Mesheti),
• 11.944 Azeri,
• 5.022 Kürt,
• 4.446 Çerkes,
• 3.752 Lezgi
• 3.231 Şapsığ,
• 2.857 Çeçen,
• 2.609 Kırım Tatar,
• 2.210 Özbek,
• 2.061 Başkır,vb 100`ü aşkın etnik kökenli bir nüfus bulunmaktadır.Yerli halk olan Adıge,Şapsığ,Çerkes ve Nogaylar,1860`lı yıllarda katledildikleri ya da Türkiye`ye yönelik deportasyona uğratıldıkları için iyice azalmış,Karadeniz kıyısında yaşamış olan Ubıhça,Abazaca,vb gibi dil ve lehçelerde konuşan topluluklar ile Kuban Irmağı kuzeyinde yaşamış olan Nogaylar ise,Krasnodar Krayı tpraklarından bütünüyle temizlenmişlerdir:Tartışmalı Krasnodar kaynaklarına göre,5 milyon nüfus içinde yerli nüfus 25 binin altına düşmüştür.
• 1783 soykırımı sonucu,şimdiki Krasnodar krayı topraklarında Nogay nüfus kalmamıştır.Bu soykırım ve etnik temizlik operasyonuna bağlı olarak Kuban Irmağı kuzeyindeki Krasnodar krayı topraklarında herhangi bir Adıge yerleşimi de kalmamıştır.Krasnodar krayı dışında bazı küçük Nogay toplulukları vardır.Bunlar Kırım Hanlığı (1426-1783) sınırları dışında,Ruslarca toprakları 1556`da ilhak edilen eski Astrahan Hanlığı (1466-1556) yurttaşı olan ve çok daha önceleri,1556`da Rus yönetimi altına alınmış olan ve şimdiki Stavropol krayı topraklarında, Karaçay-Çerkesya,Çeçenya ve Dağıstan cumhuriyetlerinde yaşadıklarından soykırım kapsamı dışında kalmış olan Nogaylardır.Bu nedenle,Nogayca,halen,Karaçay-Çerkes ve Dağıstan cumhuriyetlerindeki resmi dillerdendir.
• Krasnodar krayında Adıge ve Şapsığ aleyhtarı bazı Rus ekstremist (milliyetçi ve ırkçı) görüşlerin halen de canlı olduğu görülmektedir.Nitekim,bir ara yoğunlaşan Adıgey Cumhuriyeti`ni lağvedip topraklarını Krasnodar krayına katma uğraşıları yanında, Şapsığlara, 1945 öncesindeki özerkliklerinin iadesi girişimleri de,milliyetçi Rus çevrelerince büyük bir tepkiyle karşılanmış ve önlenmişti;ayrıca 1999`da RF hükümeti tarafından Şapsığlara tanınmış olan bazı azınlık haklarının uygulanması da,Krasnodar krayı yönetiminin ısrarlı engellemeleri ile karşılaşmıştı (9).

Ekonomi

• Güneydeki dağlık bölüm dışındaki toprakların çoğu tarıma elverişlidir.Tarımda sulama gerekmektedir.Mısır,buğday ve arpa gibi ürünler yanında,Kuban Irmağının aşağı bölümünde pirinç yetiştirilir.Şekerpancarı,ayçiçeği ve tütün ekilir,Kuban Irmağı kıyılarında sebze üretilir,dağ eteklerinde bağlar ve meyve bahçeleri geniş yer tutar.Karadeniz kıyı kesiminde çay,fındık,kestane,meyve ve sebze yetiştirilir.Sığır,domuz ve kümes hayvanları beslenir,arıcılık,deniz ve tatlısu balıkçılığı da önemlidir.
• Bölgede petrol ve doğal gaz çıkarılır,Novorossiysk ve Tuapse başlıca ihraç limanlarıdır.Krasnodar`da bir petrol rafinerisi,Beloreçensk`te de (Adıgece:Şıthale-Atboğan) bir kimya kompleksi vardır.Ayrıca tarım ve orman ürünlerini işleyen sanayiler de bulunur.Ancak,Krasnodar krayı,yine de, RF`nin,halen sanayide en geri kalmış ve en yoksul köşelerinden biri konumundadır.Krasnodar krayı yerinde ve Çarlık Rusyası döneminde "Kuban oblastı" bulunuyordu (Ayrıca bk.Vikipedi,Adıge sürgünü,Adigey,Anapa,Çerkesya,Sindika,Şapsığ Ulusal Rayonu,Şapsığlar).

Kaynaklar