Türkçe Bilgi: Kehriz

Kehriz veya kariz, (Az.: kəhriz; Uy.: كارىز, kariz, кариз; Ar.: قناة, qanāt; Fa.: كاريز, kārēz) alçak-rakımlı tarım arazileri sulamak için ön-dağlık lığlı yelpazeler içindeki geçirimli katmanlardan su taşıyan yatay bir yer altı su yolu düzenlerine denir. Eski Çağlardan itibaren var olan, ilk Urartu madencilerin işbirliği ile ve sonra Akamanış krallarının katkısı ile, yer altı tünel kazım yöntemleri geliştirilmiş, neredeyse mükemmel bir kehriz uygulayım bilimi oluşmuştur. Yağmur suları, karadan denizlere % 10'u yüzeyden ve % 90'nı yer altından ulaşır. Su taşıyan bu yeraltı katmanlara, sutaşır (yeraltı suyunu taşıyan geçirimli katman) denir ve iki türde olabilir. Birincisine, Yer yüzeyinde su geçirmeyen katmanlara “sınırlı“ denir. İkincisinede, Sutaşır denir, bu tür genellikle, binlerce km2'de alanda, yüzlerce metre derinliğindedir, çok eski oluşum ve şimdiki iklim koşulları altında tekrar dolduralamayan, ancak kehriz uygulama bilgisi ile dışarı ulaşır.

Tasarım

ve yapım

Kehriz yapım nedenleri

Yüksek alanlarda oluşan uygarlıklarda kehriz uygulama bilgimi gelişiminin ve çoğalmasının nedenlerinden birincisi, büyük akarsuların eksikliği ve ikincisi yerleşim yerleri yakınlarında yağışı bol olan dağ veya sıradağların olmamasıdır. Buzul çağı'nın bitiminde sonra oluşan, kurak iklim kuşağı, büyük denizlere uzak, yamaç yağmurlarından yoksun, nemli havanın ulaşamadığı alanlardır. Son derece yüksek buharlaşma oranı olan kurak iklimde kısmen sorumludur ve bundan dolayı yüzey tatlı su kaynakları çabuk kurumaktadır. Dağlarda yeraltı su düzeyi yüksek olduğundan, daha fazla derinliklere kaybolmadan önce suyun yolunu kesmek gerekir. İşte burada kehriz düzenleri en doğru seçenektir.

Tasarım

Bu nedenle ilk önce, yer altı su damarlarına ulaşana dek deneme kuyuları kazılırak düzenli ve yeterli su akışının belirlenmesi gerekir. Bu işlem başarılı olursa, yüzeyde geleçekte kehriz güzergahı tasarlanır ve ilk önce yeraltı su yüzeyine kadar ulaşan ana kuyu (gamaneh) kazımı ile esas iş başlar.

Yapım

Geleneksel kehrizler muqannī adı verilen yetenekli işçi topluluğu tarafından el işçiliği ile kazılmıştır. Bu meslek tarihsel olarak iyi ücretli ve genellikle babadan oğula teslim edilmiştir. Günümüz

İran

'da da, kehriz inşaatçılarına "moqannī" ve kuyu kazanlara "čāh-kan" veya "čāh-ḵū", kuyudan toprak çekmeye yarayan çıkrığa'da "čarḵ-e čāh" denilir. Bunlar yarı göçebe, gizli kalıtsal bilgi iletimi olan (babadan oğula geçen) akraba insanlardır. Bir kehriz düzeni, yer altında açılan yolun süzülme bölümü, yer altında açılan yolun su iletim bölümü, 20 ile 35 metre aralıkla kazılmış dikey kuyular, açık su yolu, küçük su toplama göleti ve sulama alanından oluşur. Sızma ve buharlaşmadan dolayı su yitimini önlemek için su yolunun çoğunluğu yer altındadır. Bir kehriz, pompa ihtiyacını ortadan kaldırarak tamamen yerçekimi gücü ile beslenir. Dünyanın pek çok kurak bölgelerinde eski kehrizler hala kullanılmakdadır ve yeni kehrizler yapım aşamasındadır.

İran

'ın yüksek düzlüklerinde, bugün (qanat denilen) en büyük yoğun yer altı su yolları bulunur. Bazen kehrizler, yer altı sularını yüzeye çıkarmak için mevsimlik akarsulara koşut olarak kazılır, kurak dönemlerde ve yağmurlu dönemlerde çamurlu nehir sularından süzülmüş temiz su sağlayacaktır. Yeni bulunmuş 10. yüzyılda Farslı bir bilim adamı Mohammed Karaci (Abū Bakr ibn Muḥammad ibn al Ḥusayn al-Karajī (veya al-Karkhī) tarafından yazılan İnbat al-miyah al-khafiya adlı kitap'ta qanat yapımı üzerine bir bölüm vardır. Onun yazdığı kehriz uygulama bilgisi, onbir yüzyıl sonra temelde bu bugünkü uygulama ile aynıdır. == Kıtalara göre kehrizler Asya

Afganistan

Yüzlerce yıldır kullanılmakta olan kariz yapılar, özellikle Kandahar, Uruzgan, Nimruz ve Helmand gibi güney

Afganistan

illerinde bulunmaktadır. Hatta, Farah vilayetinde, Baḏāl Kāṟēz, Kārēze Ḩakim, Šāh Nawāz Kārēz, Ḏe Wazīṟ Kāṟēz ve Moḩammaḏ Sa‘iḏ Kāṟēz adlarında yerleşim yerleri bulunur.

Azerbaycan

'da, kehrizler, Tebriz, Zencan, Gence, Karabağ, Nahçıvan və Bakü gibi geniş alanda yaygındır. Həmdullah Qəzvini, 14. yüzyılda Tebriz ve onun etrafında 900 kehriz olduğunu iletmiştir.

Çin

Doğu Türkistan

Günümüzden 2500 yıl kadar önce Uygur Türkleri

Doğu Türkistan

'ın Turfan bölgesinde 'kariz' denen yer altı su kanalları yapmıştır. Bu yer altı su kanalarının sayısı 1.000 altında ve toplam uzunluğu 5000 km'yi bulmaktadır. Bu karizlerin bir kısmı günümüzde de kullanılabilmektedir. Yatay yer altı kanalı olan karizler ile binlerce yıldır çöl ortasında oluşturulan tarım alanları sızıntı ve buharlaşma olmadan yer çekimi gücü ile çalışan bir sistemle sulanmıştır. Dursun Özden, tarihsel ve bilimsel bilginin eksik olduğu karızlar konusunda yazdığı Uygur Karızlarına Yolculuk ve ((Turfan Karız Cenneti)) adlı kitapları ve ((Uygur Karızları)) belgeseli bulunmaktadır.

Ermenistan

Kehrizler,

Ermenistan

'da

İran

ile sınır Syunik güney eyaletindeki Şvanidzor köyünde korunmuştur. Kehrizler, Ermenice kahrezes olarak adlandırılır. Şvanidzor köyünde 5 kehriz vardır. Dördü XII-XIV, hatta daha köy kurulmadan önce inşa edilmiştir. Beşinci kehriz 2005 yılında inşa edilmiştir. I. II. ve V. kehrizler içme suyu içindir. Kehriz III. ve IV. oldukça kötü durumdadır. Yaz aylarında, özellikle Temmuz ve Ağustos'da su miktarı çok azalır, bu da su sisteminde endişe veren bir durum yaratmaktadır. Yine de, kehrizler toplum için sulama ve içme suyu ana kaynağıdır.

Hindistan

İran

Yazılı kayıtlar küçük şüphe bıraksada eski

İran

(Fars) kehriz'in doğum yeridir. MÖ 7. yüzyılda, Asur Kralı II. Sargon

İran

'a bir sefer sırasında, burada bir yer altı su dağılım düzeni bulunduğunu bildirmiştir. Yirminci yüzyılın ortalarında,

İran

'da yaklaşık 50.000 kehrizlerin kullanımda olduğu tahmin edilir.

Kazakistan

Bilimsel araştırmalar sonuçu Türkistan vahalarında bugüne kadar Sauran, Türkistan, Çernak, Babaikorgan ve Karaşik gibi beş orta çağ yerleşim yerlerinde kehriz bulduğunu bildirilmiştir. 16. yüzyılda yaşamış Tacik yazar Makhmud Zainaddin Vasifi, "İnanılmaz Olaylar" adlı kitabında, Orta

Asya

'nın vaha şehri Sauran (günümüz güney

Kazakistan

'da)'da, iki kehriz (kariz) sıralarının mümkün kıldığı bir čahārbāḡ ("dörtgen bahçeler", yolları veya su yolları bakışımlı dört bölüme bölünmüş, bir dörtköşe bahçe), onun bu güzelliğini "ne karada nede denizde" hiç görmediğini yazmıştır. Vasifi tarafından belirtilen "Büyük Sauran kehrizi"'nin kaynağı, Sauran’ın 7 km. kuzeyindeki ortaçağ Mirtobe kalesi'nin çevresinde bulunur. Bu kehrizler 200 Hintli köleler tarafından inşa edilmiştir. Bunların arasında en büyüğü olan Sauran'daki bir fersah (7,5 km) uzunlukta, yer altı su yolu 200 gyaz (1 gyaz = 0,6 m) ve taban su seviyesi ise 50 gyaz derinliktedir.

Pakistan

Suriye

'de de çok sayıda kehriz bulunmuştur. Çok yaygın yeraltı su pompaları düzenleri, taban su seviyesini ve kehriz düzenlerinde suyu düşürmüştür. Kehrizler kurumuş ve ülke çapında terk edilmiştir. Kireç taşı, havadaki karbondioksit gazının etkisi altındadır ve suya dayanıklı değil ve su geçirgendir. Tünelin su geçirmez sıvanması gerekir ve sıvanın su geçirmemesi için harçın içine, genellikle yanardağ çökelti taşı (tüf) tozu veya puzolan eklenmiştir.

Arap yarımadası

Birleşik Arap Emirlikleri

'ndeki Al-Ayn (Arapça: العين‎, al-ʿayn) vahasında bulunan hurma-koruları ve bahçeler hala geleneksel falaj (qanat) düzenleri ile sulanmaktadır.

Umman

Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü'ne göre, yerel dilde Aflaj (çoğul) ve Falaj (tekil) denilen, 3,000 yakın kehriz düzenlerinin günümüz

Umman

'da kullanılmaktadır.

Umman

'nın eski başkenti Nizva çevresinde günümüzde dahi kullanılan bir falaj düzeni yapılmıştır. Temmuz 2006'da, bu sulama sistemini temsil eden beş örnekleri, bir Dünya Miras Alanı olarak kaydedilmiştir.

Umman

Aflaj Sulama sistemleri, Dünya Miras Listesinde, Kültürel v ölçütleri içinde yer almaktadır.

Kuzey Afrika

Cezayir

Fas

Libya

Mısır

Tunus

== Notlar ==

7- ^Anatolion Water Civilization^ "Anatolion Karezes" (Ozden, Dursun) Istanbul, Turkey (İngilizce) * P.W. English, 1990 ‘Qanats and life worlds in Iranian Plateau villages’ Yale F&S Bulletin, No.103. * Makhmud Zainaddin Wasifi, Surprising events * Dursun Özden, 2004 "Uygur Karızlarına Yolculuk" Kaynak Yayınları * Dursun Özden, 2008 "Uygur Karızları" Kültür Bakanlığı * Dursun Özden, 2010 "Turfan Karız Cenneti" Yoleri Yayınları * Dursun Özden, 2011 "Anadolu Karızları" Kültür Bakanlığı * Dursun Özden, 2011 "Anadolu Su Medeniyeti" TRT Belgesel * Dursun Özden, 2012 "Kutsal Su Zemzem / Zübeyde Su Yolu" TRT Belgesel * www.dursunozden.com.tr == Dış bağlantılar == * Xinjiang'da karız kanallarını kurtarma projesi China Radio International.

Kaynaklar

Vikipedi

Kehriz

Kehriz Hakkında Detaylı Bilgi

Tasarım

Kehriz yapım nedenleri

Tasarım

Yapım

İran

İran

Afganistan

Afganistan

Azerbaycan

Azerbaycan

Çin

Doğu Türkistan

Doğu Türkistan

Ermenistan

Ermenistan

İran

Hindistan

İran

İran

İran

İran

Kazakistan

Asya

Kazakistan

Pakistan

Suriye

Suriye

Arap yarımadası

Birleşik Arap Emirlikleri

Birleşik Arap Emirlikleri

Umman

Umman

Umman

Umman

Kuzey Afrika

Cezayir

Fas

Libya

Mısır

Tunus

Kaynaklar

Görüşler ve Yorumlar

Okuma Önerileri

Kehriz Seng

Elburz Eyaleti'ndeki yerleşim birimleri listesi

Bazne

Türklerde su kültürü

Küresünniler

Uygurlar

Dünya Mirasları Listesi

Sulama