Türkçe Bilgi logo TürkçeBilgi

Karahanlı Türkçesi

Kısaca: Karahanlı Türkçesi, Hakaniye Türkçesi veya Hakaniye lehçesi Türk dilinin tarihinde konuşulmuş ve yazılmış olan tarihî dönemlerinden biridir. Türk dilini, eski, orta, yeni olarak üç döneme ayıran Türkologlara göre Karahanlı Türkçesi, Orta Türkçenin ilk dönemini oluşturur. Böyle düşünen Türkologlara göre 10-15. yüzyıllar arası, Orta Türkçe dönemidir. 13. yüzyıldan itibaren Türk yazı dilinin (Kuzey-) Doğu ve (Güney-) Batı olarak iki ayrı kol hâlinde geliştiğini göz önünde bulunduran diğer bir kısım ...devamı ☟

Karahanlı Türkçesi, Hakaniye Türkçesi veya Hakaniye lehçesi Türk dilinin tarihinde konuşulmuş ve yazılmış olan tarihi dönemlerinden biridir. Türk dilini, eski, orta, yeni olarak üç döneme ayıran Türkologlara göre Karahanlı Türkçesi, Orta Türkçenin ilk dönemini oluşturur. Böyle düşünen Türkologlara göre 10-15. yüzyıllar arası, Orta Türkçe dönemidir. 13. yüzyıldan itibaren Türk yazı dilinin (Kuzey-) Doğu ve (Güney-) Batı olarak iki ayrı kol halinde geliştiğini göz önünde bulunduran diğer bir kısım Türkolog, Karahanlı Türkçesini Eski Türkçe içine alır. Bugüne ulaşan metinleri 11. ve 12. yüzyıllara ait olan Karahanlı Türkçesi, Eski Uygur Türkçesiyle çağdaştır. == Tarih Dönem Orhun ve Yenisey anıtlarından önceki devirleri bilmiyoruz, bu anıtlardan o çağlarda Türk Dilinin oldukça gelişmiş, olgun bir durum almış bulunduğunu öğreniyoruz; Türk dili kendi yapısı içerisinde kendi kökünden aldığı hızla yürümekte iken Hint’ten gelen uysal ve uslu Buda dini Türk kültürü ve Türk dili için bir korku doğurmaya başlamıştı. Bu dine karşı "Buda dini bize yaramaz, bizim yaşayışımıza, bizim göreneklerimize uygun değildir; bu din bizi uyuşturur" diye Buda tapıncaklarını yıktıran Türk büyükleri çıkmış, bu yüzden Budalık Türklüğe çok ziyan vermemiştir. Savuşturulmuş gibi görünen bu fırtınadan sonra batıdan sert ve daha yıkıcı yeni bir fırtına gelmiştir. Bu Arap fırtınası pek ezici ve öldürücü olmuştur. İslam tarihçilerinin de anlattıklarına göre "Türklerin tapıncakları yıkıldı. Bilginleri öldürüldü. Kitapları yakıldı". İslamlığa pek büyük hizmetler yapmış olan Ofşin Türkçe bir kitap okuduğu için ölüm cezasına çarpılmıştır. Bu devirde birçok Türk devletlerinde bilim dili Arapça, edebiyat ve devlet dili Farsça idi. Böylelikle Türk kültürüne ve Türk diline korkunç bir yumruk indirilmiştir. Türkler 10. yüzyılda İslamiyet'i kabul ettikten sonra Türk dili ve edebiyatında değişiklikler görülür. Hakaniye Türkçesine, eski Kaşgar dili olarak da denilebilir. Bu alandaki Türklerin 14. yüzyıl başlarına kadar kullandıkları edebi dildir. Karahanlı Türkçesi ve batıdaki Harezm Türkçesi Timurlular devrinde yerini Çağatay Türkçesine bırakmıştır. == Alfabe ==

Ek harfler

Bütün bu Türk dillerinde kullanılan harfler on sekizdir. Yazılışta yeri olmayan, fakat söylenişte gerekli bulunan kökten sayılmayan, yedi harf daha vardır. Türk dilleri bu harfler olmadan olmaz. Bunlar; harfleridir. Eserler == Her ne kadar Gaznelilerle Selçuk OğullarıTürkçeye büyük bir önem vermiyerek Farsça'ya daha düşkünlük göstermişlerse de öbür Türkler ve Türk büyükleri ulusal dile değer vermişler ve sayıları yirmibiri bulan eserler bırakmışlardır. Bunlardan elimize ulaşan en önemli ve değerlileri; Karahanlı Devleti zamanında ilk defa Hakaniye Türkçesi ile yazılmış olan Yusuf Has Hacip (Yūsuf Khāss Hājib)'in yazdığı ünlü Kutadgu Bilig ismindeki eseri ile aynı yüzyılda yazılmış bulunan Kaşgarlı Mahmut'un ünlü eseri Divan-ı Lügati't-Türk'tür. İbn Muhannā'nın bahsettiği dört, Ebu Hayyan (Abū Mūsā Ǧābir ibn Ḥayyān)'nın bahsettiği Bilik ismindeki bir eser ve diğerleri günümüze kadar ne yazıkki bulunamamıştır. Karahanlılar dönemde Çuçu isminde de bir Türk şairi yetişmiştir. == Ses bilgisi Ünlüler

Ünlüler

Türk dilinin her döneminde olduğu gibi birincil olarak Karahanlı Türkçesi'nde de bulunur.

Ünlü değişimleri

e > i değişmesi
Türk dilinin her döneminde görülen bu ses değişmesi Karahanlı metinlerinde de görülür. yi- < ye- "yemek yemek", yé- ye- "yemek" gibi.
a > u değişmesi
Aslında a olan sesin kendinden önceki hecede bulunan yuvarlak ünlü dolayısı ile u şekline almasıdır. kopar- > kopur- "yerden kaldırmak" gibi.
e > ü değişmesi
kökürçkün < kökürçken "güvercin" gibi.
ü > i değişmesi
min-di "bindi", min- < mün- "binmek", mün-üp "binip"

Ünsüzler

Karahanlı sahasında bugünkü yazı dili ile karşılaştırılınca birkaç ünsüzün dışında, diğerlerinin kullanıldığı görülür. Bu ünsüzler şunlardır; b c ç d ḍ f g ğ h ḥ j k l m n ñ p r s ş t v w y z == Şekil bilgisi Gelecek zaman çekimi Karahanlı Türkçesinde gelecek zaman çekiminin -ġa ; -ge, -ġay ; -gey ve -ġu ; -gü ekleri ile yapıldığını görürüz. ol yag korgay; ol ewge bargay; ol manga kelgey; barġay men ve katıġlanġa men gibi asıl kelimeye yapılan ekler Çiğil, Yağma, Toxsı, Argu, yukarı Çin'e kadar Uygur dillerinde bir kuraldır. Eski Türkçede sıkça kullanılan -daçı ; -deçi, -taçı ; -teçi ekinin ise Karahanlı Türkçesinde çok az kullanılmıştır.. Karahanlı Türkçesinde "yakın gelecek zaman" şeklinde ikinci bir gelecek zaman -ġalır ; -gelir, -galur ; -gelür gibi eklerden söz edilmektedir. Böyle eklerin örnekleri şöyledir: alġalır, atġalır, köngelir, yetgelür, barġalır men... vb gibi.

Şahıs emir kipleri

Karahanlı devri Türkçesinde, birinci kişi emir kipinde -yın, -yin iken, ikinci kişi için -ğıl, -ğil kullanılmıştır. Bu devirde ikinci şahıs emir kipi, daha elverişli bir çevre bulmuş, yavaş yavaş şiir dilinde de yerleşmeye başlamıştır. Kutadgu Bilig bu konuda iyi bir kaynak oluşturur. yana aydı Odğurmış ayğıl manga.; bu iç söz tutğıl bütün çın kerek. Bu örneklerden de anlaşılacağı üzere bu emir kipi artık Karahanlı devrinin değişmez bir gramer kuralı olmuştur.

İsim küçültme -qıña eki

İlk kez Tonyukuk Yazıtında bir küçültme eki işleviyle geçen -qıña eki, Türkçenin tarihi gelişimi içinde ses yapısı ve işlevi itibariyle çok geniş bir kullanım alanına sahip olmuştur. Uygur döneminde - qıña eki, bünyesindeki nğ (ñ) sesinin ayrışmasıyla damak uyumuna bağlı olarak ekli şekilde n ağzında -qına; -kine,- kie; y ağzında -qıya, -qıa, -kiye şekillerini almıştır. Karahanlı Türkçesinde (n ve y li biçimleriyle) -qına; -qıya -kiye şeklinde kuvvetlendirme, küçültme ve sayı ifadeleri yapan isimden isim yapma eki olarak kullanılır: yerkiye, "yercik", erkiye "sözceğiz", qızqıya "azıcık", azqına "az, azıcık". * Prof. Dr. Necmettin Hacıeminoğlu, Karahanlı Türkçesi Grameri, Türk Dil Kurumu Yayınları ISBN 975-16-0780-9.

Kaynaklar

Vikipedi

Bu konuda henüz görüş yok.
Görüş/mesaj gerekli.
Markdown kullanılabilir.

Harezm Türkçesi
3 yıl önce

Harezm Türkçesi, Türk dilinin tarihinde konuşulmuş ve yazılmış olup Karahanlı Türkçesi sonrasında gelen tarihî dönemlerinden biridir. Ceyhun’un Aral Gölü’ne...
Şaz Türkçesi
3 yıl önce

Şaz Türkçesi veya Doğu Türkçesi, Macar Türkologları, lehçeler tasnifi için z > r (=rotasizm) ve ş > l (=lambdasizm) değişimlerini daha esaslı saydıklarından...
Orta Türkçe
3 yıl önce

Destanı ile Ali Şîr Nevaî'nin eserleri sayılabilir. Karahanlı Türkçesi Harezm Türkçesi Çağatay Türkçesi ^ Özer, Filiz (1998). Orta Türkçe döneminin eserleri...
Yusuf Has Hacib
3 yıl önce

Yusuf Has Hacib (Karahanlı Türkçesi: يوسف خاصّ حاجب Yūsuf Hāss Hācib; Arapça: يوسف خاصّ حاجب Yūsuf Khāss Hājib), Türk-İslam tarihi ve kültürü açısından...

Yusuf Has Hacib, 1017, 1070, 1077, 1439, 1900, Balasagun, Doğu Türkistan, Karahanlı Devleti, Kaşgar, Kişi
Eski Uygur Türkçesi
3 yıl önce

Eski Uygurca veya Eski Uygur Türkçesi, 9. yüzyıl ila 14. yüzyıl aralığında çeşitli devletlerde konuşulmuş ve yazılmış olan, Türki diller ailesinin Sibirya...
Memlûk Kıpçakçası
3 yıl önce

(Kumanca, Memlûk Kıpçakçası, Ermeni Kıpçakçası) ve Doğu Orta Türkçe (Karahanlı, Harezm ve Çağatay) diye ikiye ayrılmıştır. Memlûk Kıpçakçasıyla yazılmış...
Çağatayca
3 yıl önce

Çağatayca, Çağatay Türkçesi veya Doğu Türkçesi, 15. yüzyılda Timurluların idaresi altında gelişen ve 15. yüzyıldan 20. yüzyılın başlarına dek Oğuzlar...

Çağatayca, Türk dilleri, Arap, Azerbaycanca, Gagavuzca, Hakasça, Hazarca, Karakalpakça, Kayılar, Kıpçak grubu, Kırgızca
Türkiye Türkçesi ağızları
3 yıl önce

Azerbaycan Türkçesi sahası ile sınırdaştır. Doğu sınırının kuzeyinde Karadeniz’in doğu kıyılarında ise Kafkaslar’ın batı sahası, Türkiye Türkçesi coğrafyasının...