Türkçe Bilgi: Sibirya Yupikleri

Sibirya Yupikleri ya da Yuitler, Rusya'ya bağlı Çukçi Yarımadası ile ABD'deki Alaska eyaletine bağlı St. Lawrence Adası'nda yaşayan Yupik kolundan bir Eskimo halkı. Alaska Yerli Dil Merkezine göre Alaska'daki 1.400 kişilik nüfustan 1.000 kadarı, Rusyadaki 900 kişilik nüfustan ise ancak 300 tanesi anadillerini konuşabiliyor. St. Lawrence Adası'ndaki Sibirya Yupikleri, Alaska'da kültürel olarak İnyupiklere en yakın halktır. Rusya'daki Sibirya Yupikleri, Çukçilerin kültürel asimilasyonu altında kalarak Çukçileşmişlerdir. Kıyı Çukçilerinin de Çukçileşmiş Yupik oldukları tahmin edilmektedir. Çukçilerle kendilerini Yupik olarak Çukçilerden soyutlayanlar arasında tek fark dilde görülmektedir. Sibirya Yupiklerinin günümüzdeki nüfusları 2000'in üzerindedir. 1980 ve 1992 yılında yapılan sayımlarda, Sibirya Yupiklerinin %95'inin Sibirya Yupikçesini konuşabildiği görülmüştür; fakat günümüzde bu oran daha düşüktür. Sibirya Yupiklerinin gelenkesel inancı animizm ve şamanizm olsa da 1887 yılından itibaren

Hıristiyanlık

da yaygınlaşmıştır. Halkın ana geçim kaynakları ise avcılık ve toplayıcılık ile fildişi oymacılığıdır. ABD Kongresi'nde 18 Aralık 1971 günü yürülüğe giren Alaska Yerli Talepleri Çözümleme Yasası (ANCSA), Alaska'daki bütün yerli halklara olduğu gibi Sibirya Yupiklerine de ekonomik bir rahatlama getirmiştir. Rusya'daki Sibirya Yupikleri ise Sovyetler Birliği dönemindeki ekonomik rahatlamadan günümüzde oldukça uzaktır ve kültürel yozlaşma ile birlikte işsizlik, alkol ve buna bağlı yüksek suç oranları Asya Eskimoları'nın bugünkü toplumsal sorunlarıdır. Adlandırma Alaska'daki St. Lawrence Adası'nın yerlileri, Yukon-Kuskokwim Deltası'ndakilerden farklı bir dil konuşan Sibirya Yupikleri olup, bunlara gündelik Alaska İngilizcesinde apostrofsuz Yupik biçimi kullanılırken, apostroflu Yup’ik' biçimi Alaska Yupiklerini ifade eder. Daha çok Ruslarca kullanılan Yuit adı (Rusça: Юит tekil, Юиты çoğul), 1931 yılından beri Sibirya Yupiklerinin resmi adıdır. Yupik dillerinde yuit' kelimesi 'insanlar' anlamına gelir. Rusya'da "Eskimolar" ya da Yupigıt adı altında verilen айваны, вутенцы, науканцы (пээки ), сиреникцы, унгазикцы (чаплинцы ) gibi halklar içinde Sibirya Yupikçesi dışında tutulan Naukan Yupikçesi ile Sirenik Yupikçesi konuşan Yupik halkları da toplanır. Rusça'daki adlandırmaya paralel olarak bazen İngilizce'de de Sibirya Yupikleri adı Naukan ve Sirenik Yupiklerini de kapsayacak biçimde geniş tutulur ve Chaplino Yupikleri için "Merkezi Sibirya Yupikleri" adı verilir. Tarihçe Sibirya Yupikleri ve bölgedeki diğer halkların ataları, önceleri Altay Dağları civarında yaşıyordu. Daha sonra daha kuzeye ilerlediler. Dil verileri ve arkeolojik kalıntılar; Eskimo halklarının, günümüzden yaklaşık 10.000 yıl önce, Bering Boğazı'nın buzlarla kaplanıp kara köprüsü olduğu zamanlarda Eskimo ve Aleut olmak üzere iki ayrı etnik grup halinde Alaska'dan Kamçatka'ya kadar olan bölgede bulunduklarını göstermektedir. Eskimo ve Aleutların denizde avlanma tekniklerinin geliştirilmesinden önce bölündüklerini gösteren dil verileri arasında ok ve yay için ortak kelimelerin bulunması, deniz avcılığı terimlerinin Eskimo ve Aleutlarda farklı olması gösterilebilir. Eskimo ve Aleutlar, deniz avcılığını birbirlerinden bağımsız olarak geliştirmişlerdir. Sibirya kıyılarında yaşayan Sibirya Yupikleri, 1950'li yılların ortalarına kadar 15 civarı köyde yaşamaktaydılar. 1958 yılında bu köylerin sakinleri, Sovyetler Birliği hükumeti tarafından tek bir yerde toplandılar. Günümüzde, bölgede yaşayan Sibirya Yupiklerinin çoğunluğu dört yerleşimde ikamet etmektedir. Alaska'ya bağlı olan St. Lawrence Adası 2.000 yıldır aralıklarla insan yerleşimindedir. 18. ve 19. yüzyıllarda 4.000 'den fazla kişinin 35 köyde yaşadığı bilinmektedir. Avrupalıların adaya ayak basmasıyla Sibirya Yupiklerinin yaşayış biçimlerinde büyük değiiklikler olmuştur. Bu dönemde salgın hastalıklar da etkili olmuştur. Bu tarihten sonra ada nüfusu tekrar artışa geçmiştir. 1900 yılında evcil ren geyiği yetiştiriciliği adalılara tanıtıldı ve 1903 yılında ABD başkanı Theodore Roosevelt ren geyiği rezervasyonu kurdu. 1930'larda bazı yerliler Savoonga'ya taşındılar. Şehir 1963 yılında kurulmuştur. ABD Kongresinde 18 Aralık 1971 tarihinde yürürlüğe giren Alaska Yerli Talepleri Çözümleme Yasası (ANCSA) gereği ada Savoonga ve Gambell kasabaları tarafından ortaklaşa sahiplenilmektedir. ANCSA şirketi Elim Native Corporation dır. Eskimo halkları içindeki yeri * Eskimo - Aleut halkları ** Aleutlar ** Eskimolar *** Yupik halkları ****Sirenik Yupikleri ****Öz Yupik halkları *****Sibirya Yupikleri *****Naukan Yupikleri *****Alaska Yupikleri (Yupikler & Çupikler) *****Supikler *** İnuit halkları **** İnyupikler **** Batı Kanada İnuitleri **** Doğu Kanada İnuitleri **** Grönland İnuitleri Nüfus 1958 yılında 645 kişilik nüfustan 345 i Gambell, 300 ü de Savoonga kasabalarında yaşıyordu. 2000 nüfus sayımına göre Gambell'de 159 hane ve 121 aile olmak üzere nüfus 649 kişidir ve bunun %95.69 u yerlidir. Savoonga'da ise 145 hane ve 113 aile olmak üzere nüfus 643 kişidir ve bunun % 95.33 ü yerlidir. Alaska'da 1980 ile 1992 yıllarında Eskimo-Aleut dilli halkların nüfusu ve anadillerini konuşabilenlerin sayısı Diyalekt ve kabileleri * Ungazik Yupikçesi (kendilerince Уӈазиӷмӣ sg Уӈазиӷмӣт pl; İngilizce Chaplino dialect; Rusça Уназикский говор). Rusya Federasyonuna bağlı Ungazik (Посёлок Унгазик ya da Чаплино) köyünde konuşulur. * Avan Yupikçesi (Rusça Аванский говор). Rusya Federasyonuna bağlı Avan (Посёлок Аван) köyünde konuşulur. * İmtuk Yupikçesi (Rusça Имтукский говор). Rusya Federasyonuna bağlı İmtuk (Посёлок Имтук) köyünde konuşulur. * Sivuqaq Yupikçesi (kendilerince Yupiget pl, Yupigestun (dil); İngilizce St. Lawrence Island Yupik; Rusça диалект острова Св. Лаврентия). ABD'ye bağlı Sivuqaq (St. Lawrence) adasında konuşulur ve İngilizcede "Siberian Yupik" adı gündelik dilde daha çok bu lehçe için kullanılır. ** Sivuqarmiit ** Pauvuilagmiit ** Kukuligmiit ** Sikuuvugmiit ** Kialigagmiit Dil ve eğitim Sibirya Yupikçesi, tehlike altındaki diller arasında yer almaktadır. St. Lawrence Adasındaki 1.400 Sibirya Yupiği içinde anadilini konuşan kişi sayısı 1.000 dir. Rusya'da ise 900 kişilik nüfusun içinde 300 kişi anadilni konuşabilir. Adada iki dillilik (Yupikçe ve İngilizce) görülür. Amerika Birleşik Devletlerinin Alaska eyaletine bağlı olan St. Lawrence Adasındaki Sibirya Yupiklerinin dilleri yıllarca ihmal edilmiş, ABD Kongresi'nde 18 Aralık 1971 tarihinde Alaska Yerli Talepleri Çözümleme Yasası (ANCSA) yürülüğe girene kadar okullarda öğretilmesi engellenmiştir. 1970 lerin başında Latin kökenli Yupik alfabesinin oluşturulmasından sonra Yupikçe yayınlar artmış ve adadaki iki okulda öğretilmesine başlanmıştır. 1987-1988 döneminde Alaska okul bölgelerinde Sibirya Yupiklerinden olan öğrencilerin sayısı: Alaska'da 1980 ile 1992 yıllarında yapılan sayıma göre Sibirya Yupiklerinin nüfusu 1.100 kişi olup anadilini konuşabilenlerin (yetişkinlerin hepsi ve çocukların çoğu) sayısı 1.050 kişidir. Sovyet döneminde 1920 lerin sonunda Kiril kökenli alfabe (ayırt edici harfler: ӷ , ӄ , ӈ , ў , ӽ ) oluşturulmuş ve okullarda kullanılmaya başlanmıştır. == Din Şamanizm ve Animizm Sibirya Yupikleri'nin birçoğu, Çukçiler ile benzer şekilde Animizm'e inanmaktadır. Kutsal sayılarak öldürülmesi kesinlikle yasak olan hayvanlar arasında katil balina, kurt ve kuzgun bulunur. Tıpkı Çukçiler ve Koryaklar'da olduğu gibi Sibirya Yupikleri'nde de dünyayı yaratan güç kuzgun olarak kabul edilmektedir. Kuzgunun leşten ya da avdan eti yutması saygıyla karşılanır; çünkü o, denizdeki avcıların koruyucusudur. Katil balinaya da aynı şekilde, denizdeki avcıların koruyucusu olduğundan saygı gösterilir. Katil balinanın, kışın kurda dönüşerek ren geyiği yediğine ve diğer ren geyiklerini avcılara doğru sürerek onların da avlanmasını sağladığına inanılır. Deniz avı başlamadan önce ritüel olarak, katil balinaların yemesi için denize bir parça et atılarak avın sorunsuz geçmesi sağlanır. Her köyün karakteristik kolyeleri ile püsküllü ve saçaklı özel giysileri olan bir şamanı bulunur. Şamanlar hem şifacı hem de ruhlarla temasa geçip kötü etkileri uzaklaştıran ruhani liderlerdir. St. Lawrens Adası'nda ise yine uyaghqutat adındaki muska bantları kullanılır.

Hıristiyanlık

St. Lawrence Adası'ndaki ilk Hıristiyan misyonerler 1887 yılında Anglikan Reformed Episcopal Church adına o zamanki adı Sivuqaq olan ve sonradan Gambell olarak değiştirilen yerde faaliyet gösterdiler. Misyonerlere ait ilk bina ise 1890'larda, iki direkli gemiyle getirilen malzemeyle inşa edildi. Bugün Savoonga kasabasında da Presbiteryen Kilisesi bulunmaktadır. == Kültür Sosyal yaşam Sibirya Yupikleri, babayerli ataerkil dıştanevli klanlar ve soylar olarak topluluk oluştururlar. Çukçilerde de görülen ve kayık kooperatifi ya da kayık takımı denilen bu yapılanmada, aynı kayıktaki avcıların hepsi erkek akrabalardan oluşur. Her klan üyesi öldüğünde kendi klanının mezarına gömülür. Avdan elde edilenler klan arasında eşit dağıtılır. Geçmişte her klanın 200 ila 400 kişiyi alabilen büyük toplumsal konutu bulunduğu için, Alaska Eskimoları'nda görülen ve kışın yalnızca erkeklerin toplandığı köy odası yapılanması Sibirya Yupikleri'nde görülmez. St. Lawrence Adası'nda yer alan Gambell kasabasındaki geleneksel Sibirya Yupik evliliklerinde, sadece erkekler evlenmek istediği kadını seçerk kadınların herhangi bir tercih hakkı yoktur. Damadın ailesi, gelinin ailesine kızın evlenip evlenemeyeceğini sorar. Daha sonra kız "işaretlenir", yani başka kimse ona evlilik teklif edemez. İlk evlenme teklifi köyün yaşlılarınca onaylandıktan sonra damadın ailesi gelin için yiyecek, giyecek, ev aletleri gibi birtakım hediyeler getirmek zorundadır. Hediyeler gelinin ailesi tarafından kabul edilirse damat, gelinin ailesi için avcılık dahil bir yıl çalışmak zorundadır. Geleneksel evlilikler beş aşamadan oluşsa da, bu son aşamadan sonra çift artık evli kabul edilir. 19. yüzyılın ortalarına dek, yarısına kadar yere gömülü olan ve nınglyu adı verilen evlerde de yaşasalar da, günümüzde Sibirya Yupikleri'nin kışlık evleri; ren geyiği ya da mors derisiyle kaplanan ve Çukçilerin yaranga denilen çadırlarına benzeyen, mıngtığaq adlı barınaklardır. ABD'ye bağlı St. Lawrence Adası'nda mors avı oldukça popülerdir. Av, morstan gizlenen kayıklarla avı yapılır. Foklar arasında ise halkalı fok, sakallı fok, bayağı fok, mors ve deniz aslanı sık sık avlanılan türler arasındadır. St. Lawrence Adası'ndaki Gambell kasabasının Yupik ekonomisi, büyük ölçüde deniz hayvanlarının avı üzerine kuruludur. Kutup tilkileri ise ikincil gelir kaynağıdır. Gambell'de ren geyikleri serbest gezebilirlerİ fakat Savoonga kasabasında avlanırlar. Fildişi oymacılığı gelir getiren diğer bir popüler kaynaktır. Deniz kuşu kolonilerinin çokluğu kuş gözlemciliği turizmi için değerlendirilmektedir. Adadaki son dövme sanatçısı ve tasarımcısı 93 yaşındaki Alice Yavaseuk'tur.. Oymacılığın yanında, kürkten mozaik biçiminde kırkyama da görülür Geleneksel et depolama yöntemi kısa geçen yaz aylarında kurutma yoluyla yapılırken, kışın daha çok dondurma ya da yere eşilen bir çukurda fermente etme yoluyla olur. Simalar Tatyana Yurevna Açirgina (şair) Ayrıca bakınız * Alaska Eskimoları * Alaska Yerli Dil Merkezi * Alaska Yerli Bölge Şirketleri * Inuit Circumpolar Council * An uncomplete list of names of animals, birds and fishes in six different languages (St. Lawrence Adası şivesiyle) (Sibirya Yupikçesi hayvan adları için bir kaynak) * Edward J. Vajda, Siberian Yupik (Eskimo) Dış bağlantılar * Фотоиллюстративные коллекции А.С. Форштейна в собрании МАЭ (из серии "Сибирь глазами этнографов начала XX века") (Resimler) * Gambell and St. Lawrence Island, August 2001 (Resimler)

Kaynaklar

Vikipedi

Sibirya Yupikleri

Sibirya Yupikleri Hakkında Detaylı Bilgi

Hıristiyanlık

Hıristiyanlık

Kaynaklar

Görüşler ve Yorumlar

Okuma Önerileri

Yupik halkları

Naukan Yupikleri

Sirenik Yupikleri

Sibirya Yupikçesi

Alaska Eskimoları

Eskimo - Aleut halkları

Yupik dilleri

Eskimo halkları