Değişik Neokonfüçyüsçü filozoflarda önemi olup aşağıda açıklanacak olan kavramların bütünü, daha eski olan Çin felsefesi`nde de mevcuttu. Ancak Neokonfüçyüsçülük`te bu kavramlara yeni bir ağırlık ve yorum verilmiştir.
Neokonfüçyüsçülüğün Başlangıcı
Neokonfüçyüsçülüğün açık karakteristiklerinden biri, o zaman yaygın olan Kozmolojik meraktır. Bu açıdan Neokonfüçyüsçülük`ün Daoizm`e olan yakınlığı belli olur. Konfüçyüsçülük`e göre yeni olan bu akımın ilk belirgin kişilik, 1017-1073 arasında yaşamış olup kimi zaman bu akımın "kurucusu" olarak da görülen Zhou Dunyi`dir. Song zamanında tekrar kullanılan düşüncenin öncülerini Han Hanedanlığı`nın ilk zamanlarında bulmak mümkündür. O dönemde mevcut olan Yeni Metinler Okulu, dini unsurları da içine alan bir Konfüçyüsçülük öğretmiştir. Han zamanında oluşmuş bu düşünce sistemi, 179-104 yılları arasında yaşamış Dong Zhongshu`nun öğretilerine bağlıdır. Tang zamanında Neokonfüçyüsçülük`ün bir öncüsü, şüphesiz ki meşhur bilgin Han Yu`dur.Zhou Dunyi`nin öğretilerinin temelinde ona bir rahip tarafından hediye edilmiş olan daoistik diyagram vardır. diyagramı açıklayan yazısında sınırsızın (zh-tsp|t=無極|s=æ— æ|p=wú jí) aynı zamanda en üst sınırı (Taiji) oluşturduğunu vurgulayıp bu iki ögenin hareket ve sukunetiyle yin ve yang`ın ortaya çıktığını ifade eder. Guru, isteklerden uzak sukuneti seçip en üst prensip haline getirerek insanlık için en üst ölçüyü oluşturur. Sınırsızlık kavramında ve olmamakla sukunet kavramlarına meyletmekle Daoizm ve Budizm`in etkileri görülmektedir. Neokonfüçyüsçülük`ün buna rağmen hala bu dinler yerine Konfüçyüsçülük`e dahil edilmesinin nedeni, bu kavramın savunucularının görüşlerin Yijing ve yorumları yanında diğer klasik Konfüçyüsçü eserlere dayanmasındandır.
İkinci önemli öncü Neokonfüçyüsçü filozof, 1011-1077 yılları arasında yaşamış olup kosmolojik konularla, bilhassa evrenin oluşumuyla ilgili nümerolojik spekülasyonlarla ilgilenen Shao Yong`dur. Bu spekülatif düşünceler, daha sonra taoistik kehanetlerde kullanıldı. Bu spekülasyonlarıyla önceden yorumlanmış olaylara başka bir yorum getirerek onlara daha büyük bir anlam verdi.
Kosmolojik yönelimden ontolojik yönelimli felsefeye geçişi 1020-1077 yılları arasında yaşamış olan Zhang Zai, "maddeci düşünce" olarak da nitelendirilen felsefi sistemiyle yapmıştır. Kullandığı temel kavram, bir çeşit eterimsi madde olup herşeyi içine aldığı sanılan Qi`dir. Zhang Zai`de varolmama kavramı konu olmaktan çıkar, Qi`yi ondan önce deneyüstü ve kendiliğinden var olan gerçekler olarak vasıflandırılan Dao, Taiji ve Taixu ("büyük boşluk") gibi kavramların yerine geçirmiştir. Zhang Zai için evren, şekilsiz olan yüce öğreti ve onun şekillenmiş hali olan dünyadan oluşmuş olan değişmez bir varlıktır. Bu varsayımla Zhang Zai, yokluğu inkar etmiş, fakat insanla evren arasında ayrılmaz ve kapsamlı bir bağlantıyı öğretilerinde bahsetmiştir.
Neokonfüçyüsçülük`ün Sonrası ve Zhu Xi
Neokonfüçyüsçülük`ün öncülerinden sonra yetişen yeni nesilinde Cheng Hao kardeşler (1032-1085) ve Cheng Yi (1033-1108) bilhassa dikkati çeker. Bu filozoflar Li`yi ("düzen prensibi") öğretilerinin temel taşı yapmışlardır. Li kosmolojik, ontolojik ve ahlaki prensip. Varoluşun temel nedenini ve kişisel varlığın düzen yapısını oluşturur. Neokonfüçyüsçü törebilimin önemli başka bir kavram, Cheng Hao için Konfüçyüs tarafından da vurgulanan insaniyet (zh-cp|c=ä»|p=rí©n)`dir. Fakat Cheng`de bu kavramın bir yan anlamı sevgi olup bütün varlığı birbirine bağlayan bir nitelik taşır. Cheng Yi için insani tabiat, Mengzi bağlamında Li`nin ürünü olup sınırsız iyidir. Fakat "eter maddesi" (Qi) kayıtsız bir yapısı olup mükemmel olmayan `kötü`yü oluşturan hareketlere sebeptir. Çünkü Qi`den "madde" (zh-cpl|c=æ|p=cái|l=malzeme) ya da "yetenek" (zh-cpl|c=æ‰|p=cái|l=yetenek) ondan doğar ki bundan da insanlar oluşur. Bu farklılaşmayla Cheng Hao`da da herşeyi birbirine bağlayan sevgiye dayanan kendi kendini uygarlaştırma prensibi, Cheng Yi`de başka bir türlü vurgulanır. O, dikkati Jing`de toplamaktadır (ve sözcüğü sözcüğüne "saygı" demektir). Jing, tamamen farklı olan şey veya varlıkların özelliklerini dikkate ve ciddiye almaktır.Cheng Yi`de anılan "şeylerin araştırılması" kavramı, ayin klasiklerinden olan Liji`deki bir bölümden alıntıdır. Bu kitabın başka bir bölümüyle birlikte "Büyük Öğreti" (Daxue) ve "Ortada Karar Kılmak" (Zhong Young) kitapları, Mengzi ve "Konfüçyüs`ün Konuşmaları" (Lunyu)`yla beraber "Dört Kutsal Kitap"ı (Si Shu) oluşturur.
Neokonfüçyüsçü akımın içinde en kısa zamanda biri gerçekçi veya rasyonalist, diğeri idealist veya kurumlaştırıcı olarak bilinen iki değişik yön oluştu.
Gerçekçi yönün en önemli temsilcisi, 1130-1200 yıllarında yaşamış olan Zhu Xi`dir. Zhu Xi, düzen prensibi (Li)`yi eter maddesi (Qi)`den kesin olarak ayırıp ona metafizik bir anlam verdi. Bu değişiklikle düzen prensibini "biçim verme düzeyi"nin üstünde (İdealar kuramına bkz.) görerek en yüksek olarak herşeyi kapsayan Li olarak Taiji`yi olarak gördü. Zhu Xi`nin herşeyi kapsayan düzen prensibi düşüncesi, Çin kültüründe değişme ve böylece Çin toplumunun daha yavaş gelişmesine sebep olan etmenlerden biri olarak görülür.
Neokonfüçyüsçülük`ün "Ülkücü (felsefe)|ülkücü" Xinxue akımı, Zhu Xi`nin ikiciliğini tenkit ederek "huy şuuru"nun (zh-cpl|c=心|p=xÄ«n|l=kalp) ayrılmasına karşıdır. Bu akımın en ünlü temsilcisi, 1139-1193 yılları arasında yaşamış olan Lu Jiuyan`dır. Lu Jiuyan, zaman ve mekanın herkesin kalbinde veya huy şuurunda (xin) birleştiği inancındaydı. Bu sahede bireyler, kosmik birliğe katılırlar.
Ming Hanedanlığı zamanında Neokonfüçyüsçülük
Ming Hanedanlığı sırasında Neokonfüçyüsçülük, hakim devlet ideolojisiydi ve Qing Handanlığı zamanında da devam etti. Ming zamanında ülkücü yön önem kazanır ve bu zamandaki en ünlü temsilcisi, 1472-1529 yılları arasında yaşamış olup Wang Yangming olarak da bilinen bilgin ve politikacı Wang Shouren`dir. Wang hem "tabiat"ı (zh-cp|c=性|p=xí¬ng), hem de "kalb"i (zh-cpl|c=心|p=xÄ«n|l=kalp, akıl, us) düzen prensibi Li`yle özdeşleştirerek "insancıllığı" (zh-cpl|c=ä»|p=rí©n|l=insancıllık, çekirdek içi) herşeyi ve varlıkları birleştiren sevgi olduğu görüşünü kabul etti. Wang, insanın tanımasıyla dış dünyayı şekillendiğini, "doğuştan gelen bilgi"yle (zh-cpl|c=良知|p=liáng zhÄ«|l=sezilen bilgi) insanın ister istemez iyi harekete götüreceğini vurguladı. Wang Shouren`in eğitimi budist öğretiye dayandığı ve Chan meditasyonunu yaptığından felsefesinde budist etki çok görülür.Wang Souren`den sonra gelen filozoflar, kökeninde onun felsefesini taşıyan birçok farklı ekoller ve okullar kurmuşlardır. Bu ekolleri kabaca üç grupta toplamak mümkündür:
- Gerçekçi okul: Bu okul, kendini uygarlaştırmayla devlete ve topluma karşı görevler arasında bir denge aramıştır.
- Chan meyilli okul: Chan`a olan meyili artarak sonunda bu görüşe karışıp kayboldu.
- Taizhou okulu: En ünlü temsilcileri, 1483-1540 yılları arasında yaşamış olan kurucu Wang Gen`le 1527-1602 yılları arasında yaşayıp geleneksel Konfüçyüsçülük`e saldıran ve sınırsız bir doğacılığı, eşitlikçiliği, kendiliğindenliği nasihat eden Li Zhi`dir.
Mandşu Hanedanlığı ve Konfüçyüsçülük`ün çöküşü
Bununla birlikte daha sonraki dönemlerde yaşamış Neokonfüçyüsçü filozoflar, felsefelerinin kökenine yönelip idealistik ülkücü bakış açısını göreli olarak görmüşlerdir. Daha maddeci olan bu akımın filozofları Huang Zongxi, Wang Fuzhi ve 1613-1682 yılları arasında yaşamış olan Gu Yanwu`dur. Sonuncu olarak zikredilenin eserlerinde bu eski akımlara olan yönelişten kaynaklanan bilimsel yaklaşım, yeni bir fenomen olarak kendini göstermektedir. Gu yazıtbilim, sesbilim, tarihi coğrafya gibi teorik konuların yanısıra daha gerçekçi konular olan madenler açmak ve özel bankalar kurmakla ilgilenmiştir. Kendisi burada en önemli kavramı ispat olan (zh-tspl|t=考è‰|s=考è¯|p=kăo zhí¨ng|l=yazılı delillere göre doğrulamak) yeni tümevarımsal bir metot kullandığı görülmektedir. Bundan ötürü 18. ve 19. yüzyılda Çin bilginliğinde yorumlama yerine metinsel eleştiri yayılmaya başladı. Metinsel eleştiri sayesinde Han zamanının Konfüçyüsçülük`ü tekrar keşfedildi ve üç yüzyıl boyunca Zhu Xi`ye yönelik Song ekolüyle rekabet eden Han ekolü ilk kez oluştu.19. yüzyıldan 20. yüzyıla geçerken bir onyıldan biraz daha uzun bir sürede Konfüçyüsçülük`ten bir çeşit Karşıt Konfüçyüsçülük oluştu. Geleneksel Çin felsefesinin en son temsilcilerinden olan ve 1858-1927 yılları arasında yaşayan KÄng YÇ’uwí©i, Konfüçyüsçülük`ü devlet dini yapmaya çalıştı, fakat başarılı olamadı. Kendisi aynı zamanda Konfüçyüsçülük`ün en son temsilcisidir.
Çin sınırları dışında Konfüçyüsçülük
Çok erken zamanda Konfüçyüsçülük`ü ithal eden Kore`de bilhassa 1501-1570 yılları arasında yaşamış Yi Hwang ve 1536-1584 yılları arasında yaşamış olan Yi I önemlidir. Bu filozoflar, Neokonfüçyüsçü düşünceyi analiz edip geliştirdiler. Bundan sonra Kore`de kısmen birbiriyle şiddetli mücadele edip içişlerindeki gelişmeye etkisi olmuş değişik ekoller oluştu.Japonya`da Konfüçyüsçülük`ün Han Hanedanlığı`ndan beri önemliydi. Ancak 17. yüzyılda Tokugawa-Bakufu zamanında bilginlerin ilgi duyduğu konu olmaya başladı. Geleneksel Konfüçyüsçülük`ten ve orijinal kaynakları incelemekten yana olan Kogaku`nun (å¤å¦) yanısıra iki hakim ekol kurulur: örnek olarak gördüğü Zhu Xi`ye göre adlandırılmış Shushigaku ((lang|ja-Hani|å¤å¦) ve örneği Wang Yangming`e göre isim alan YÅmeigaku (lang|ja-Hani|朱åå¦). Japonya`da Neokonfüçyüsçülük`ün temsilcileri Fujiwara Seika (lang|ja-Hani|è—¤åŸæƒºçª©; 1561-1619), Hayashi Razan (lang|ja-Hani|æ—ç¾…å±±; 1583-1657), Nakae TÅju (lang|ja-Hani|ä¸æ±Ÿè—¤æ¨¹; 1608-1648), Yamazaki Ansai (lang|ja-Hano|å±±å´é—‡æ–; 1618-1682), Kumazawa Banzan (lang|ja-Hani|熊沢蕃山; 1619-1691), Kinoshita Jun`an (lang|ja-Hani|æœ¨ä¸‹é †åºµ; 1621-1698), Kaibara Ekken (lang|ja-Hani|è²åŸç›Šè»’; 1630-1714), Arai Hakuseki (lang|ja-Hani|新井白石; 1657-1725), Muro KyÅ«sÅ (lang|ja-Hani|室鳩巣; 1658-1734), Miwa Shissai (lang|ja-Hani|三輪執æ–; 1669-1744), Miura Baien (lang|ja-Hani|三浦梅園; 1723-1789), ÅŒshio ChÅ«sai (lang|ja-Hani|大鹽ä¸é½‹; 1794-1837) ve SatÅ Issai (lang|ja-Hani|ä½è—¤ä¸€æ–; 1772-1859)`dur. Japon Neokonfüçyüsçülük`ten 17 ila 19. yüzyıllar arasında sonradan Japonya`nın ilk modernleşme adımlarına bazılarının önemli etkisi olduğu bağımsız ekoller oluştu. Bunlara arasında Kokugako ve Mitogako sayılabilir. Bunun dışında Neokonfüçyüsçü bilgelerin Japonya`da dini tenkit konusunda büyük rol oynamışlardır. Bu tenkitlerde Budizm çoğu zaman küçük düşürücü, yerli ve Budist olmayan geleneklerinse değeri yükseltilirdi (Shinbutsu-ShÅ«gÅ`ya bkz.).
Neokonfüçyüsçülük, bunun dışında bugünkü Vietnam bölgesinde de etkisini gösterdi. Bu konuda 21. yüzyılın başına kadar az sayıda bilimsel eser vardır.
