Kökeni
Ladino ya da yaygın söylenişiyle Judeo Espanyol, Hint Avrupa dil grubuna bağlı Latin kökenli dillerden olan İspanyolca'nın Museviler tarafından konuşulan bir lehçesidir. 1492'de İspanya'da kovulan Museviler Osmanlı İmparatorluğun'da bu dili serbestçe kullanmışlar, kitap ve gazeteler yayınlamışlar dolayısıyla da İspanya'daki dil değişimlerinden etkilenmeyip 15. yy İspanyolcasını günümüze değin taşıyabilmişlerdir. Ama bugün Ladino ciddi bir yok olma tehlikesiyle karşı karşıyadır.
İspanya İspanyolca'sından Farkları
15 yy. İspanyolcası olan Ladino'nun farkları gramer, kelimeler, telaffuz olarak ayrılabilir.
Gramer Farkları
Öncelikle Ladino, İspanyolca'nın Ortaçağdaki formunu korumaktadır, dolayısıyla fiil çekimlerinde, yardımcı fiillerde bir takım eski unsurları halen içinde barındırmaktadır.
Örneğin "Ser" (Olmak) fiilinin 2. Tekil Şahıs çekimi Modern İspanyolca'da "eres" iken Ladino'da "sos" dur. "Nereden" kelimesi Modern İspanyolca'da "Donde" şeklindeyken Ladino'da "Ande" şeklindedir. Dolayısıyla bir İspanyol "Nerelisin?" sorusunu "De donde eres?" şeklinde sorarken Ladino'da bu "D'ande sos?" şeklinde sorulur.
Yine dile İbranice'den giren -im ve -ot çoğul ekleri, Ladino'nun özellikleridir.
Kelime Farkları
Ladino; İspanya İspanyolcası'nın ilk zamanlarından kalma kelimeleri hala muhafaza etmektedir amatar, ambezar, alungo gibi kelimeler artık İspanyolca'da kullanılmazken, Ladino'da yaygın olarak kullanılmaktadır.
Yine Yunanca'dan Ladino'ya giren Bokal (Yunanca: Bukali = Şişe), Piron (Yunanca: Piruni = Çatal) kelimeleri Ladinoda kullanılır.
Dini terimlerin çoğu İbranice ve Aramice kökenlidir, Patur=Mübah, Kaşer=Helal, Mazal=Şans, Nes=Mucize
Türkçe'den girme kelimeler "Kuti = Kutu", "Buri=Boru", "Takum=Takım", "Furça=Fırça", "Bozear veya Bozdear=Bozmak", "Yanaşear=Yanaşmak"
Bazı kelimeler Ladino'ya Endülüs zamanında Arapça'dan girmiştir "Haber", "Alkunya=Soyad"
Dinin etkisiyle Hıristiyanlığı çağrıştıracak bazı kelimeler değiştilmiştir. Örneğin Tanrı'ya "Dios" değil "Dio" denir böylece çoğul anlaşılması engellenir. Pazar gününe Domingo "İsa'nın günü" yerine "Alhad" "Birinci gün" denir.
Yine dini sebeplerden dolayı olumsuz konuşmamak için bazı kelimelere tam ters anlamlar yüklenmiştir. Kömür yerine Blankura=Beyazlık, gibi.
Içinde "rd" sessizi geçen kelimeler "dr" ye dönüşür "Tarde=Tadre=Gün Batımı", "Verde=Vedre=Yeşil", "Sordo=Sodro=Sağır".
Bazı durumlarda kelimenin içine ekstra bir "n" harfi girer "asi=ansi=böyle", "mucha=muncha=çok" vs.
Alfabesi
Genel olarak İbranice'nin Raşi Yazısı ile yazılıp okunan Ladino 1928'de Türkiye'de Atatürk tarafından gerçekleştirilen Harf İnkılabı'ndan sonra eşzamanlı olarak Latin Alfabesi ile yazılmaya başlanmıştır. Ladino'nun yazımında Türkiye'de Ç, Ş, C gibi harfler kullanılırken Türkiye dışında Ch, Sh, Dj harfleri tercih edilmekle beraber her iki biçimde de Q harfi yerine K harfi kullanılır.
Telaffuz (Sesletim) Farklılıkları
Modern İspanyolca'dan oldukça farklıdır:
J harfleri İspanyolcadaki gibi "H" okunmayıp yerine göre "J", "C" veya "Ş" okunur. Okunmayan H harfleri bu dilde yazılmaz.
İbranice ve Türkçeden giren kelimelerde ve bazı kelimelerin okunuşunda "Ş" harfi muhafaza edilmiştir.
Şalom, Peşkado, Paşaro,vs.
Kelime içindeki ve sonundaki "s" harfleri İspanyolca'daki gibi "Peltek S" ile okunmayıp daha keskin "Z" biçiminde okunur.
Ladino'da konuşmada konuşmanın melodisi daha inişli çıkışlıdır, soru cümleleri çok daha vurguludur.
Ladino'nun Konuşulduğu Yerler
Ladino: İsrail dışında; Türkiye'de İstanbul, İzmir, Bursa, Yunanistan'da Atina ve Selanik, Bulgaristan, Kuzey Afrika Ülkeleri, Güney Amerika Ülkeleri olmak üzere yaklaşık 120-130 bin kişi tarafından ufak farklılıklarla konuşulmaktadır. Ladino: Türkiye'de 65 yaşın altındaki Museviler tarafından anlaşılsa bile artık konuşulamamaktadır. Ladino ciddi bir yok olma tehliksiyle karşı karşıyadır.
Türkiye'de Musevilerce çıkartılan Şalom gazetesinin sadece bir sayfası, Ladino dilinde basılmakta diğer sayfalarında ise Türkçe kullanılmaktadır.
Ladino'nun Bölgesel Farklılıkları
Ladino konuşulduğu ülkenin dilinden ödünç kelimeler aldığından bölgesel ufak farklılıklar görülmektedir ancak bu anlaşmaya engel olacak kadar büyük fark değildir. Örneğin İstanbul'da hamamböceğine "eskaravajo" denilirken İzmir'de "eskaravado" denir.
Ayrıca Bakınız
Yahudi-Roman dilleri
Dış bağlantılar
- Şalom Gazetesi
