Güllü Agop olarak tanınan Agop Vartovyan (1840, İstanbul - 1902, İstanbul), Osmanlı dönemi tiyatro oyuncusu ve yönetmeni ve Türk tiyatrosunun kurucularındandır. Oyunculuğundan ziyade kurduğu ve yönettiği tiyatro toplulukları ile başarı kazanan bir sanatçıdır. Sonradan Müslüman olarak Mehmet Yakup ismini almıştır.
Vartovyan, ilk olarak, 1861-1862 yılları arasında, Balıkhane`de memurken Ermenice oyunlar sergileyen Naum Efendi yönetimindeki Şark Tiyatrosu`nda sahneye çıktı. Tiyatro deneyimini ve bilgisini geliştirdikten sonra, bir süre İzmir`de genç Ermenilerin oluşturdugu amatör bir grubun yönetmenliğini üstlenen Agop, daha sonra İstanbul`da Asya Kumpanyası ile Gedikpaşa`da ve Üsküdar`da Ermenice oyunlar sergiledi. 1869 yılında Gedikpaşa Tiyatrosu`nda ona asıl ününü sağlayan Osmanlı Topluluğu`nu kurdu. Bu adı kendinden önce tiyatroyu kiralamış olan Razi adlı bir İtalyan da kullanmaktaydı. Güllü Agop, tiyatrosunda Türkçe oyunlar oynamaya önem verdi. 1870 yılında Sadrazam Ali Paşa`nın desteğiyle, saraydan, on yıl boyunca İstanbul`da Türkçe oyun oynayacak tek tiyatro olma imtiyazını aldı. Siranuş, Teresa Çuhacıyan ve Annik Çuhacıyan, Mari Nıvart, Tomas Fasulyacıyan, Mardiros Mınakyan ve Bedros Magakyan gibi oyuncularla hem Türkçe hem de İstanbul Ermeni cemaatine hitap eden tiyatro faaliyetleri sürdürdü.
Edindiği imtiyazda, 6 ay içinde İstanbul ve Üsküdar`da, 3 yıl içinde de Galata, Tophane ve Beyoğlu`nda birer tiyatro binası kuracağı ve gelir gidere bakılmadan her yıl Üsküdar`da en az 30, Galata ve İstanbul`da 50 oyun oynanması şart koşulmuştu. Aslında yoksullar yararına yapılması zorunlu olan gösterimler tiyatro zevkini halka yayma amaç ve çabasının açık bir göstergesiydi. Müslüman kadınların da tiyatroya gelebilmeleri için özel bölmeler oluşturulmuştu. Osmanlı Tiyatrosu bu özellikleriyle, sonradan Darülbedayi`nin ve İstanbul Şehir Tiyatroları`nın kurulmasına gidecek sürecin temeltaşı sayılmalıdır.
Güllü Agop, 1880 yılında 10 yıllık imtiyazın sona ermesiyle etkinliği azalan Gedikpaşa Tiyatrosu`ndan ayrıldı. Bir süre Mınakyan ile birlikte Şehzadebaşı`ndaki başka bir tiyatroda çalışmaya başladı. 1882 yılında II. Abdülhamid`in emriyle Mızıka-yı Hümayun`a alındı. Bu arada kendi isteğiyle Müslüman olarak Güllü Yakup Efendi adını aldı. Hayatının sonuna kadar sarayda yaşayan Güllü Agop`un kabri Beşiktaş`ta Yahya Efendi Mezarlığı`nda bulunmaktadır.
Tiyatrosunda sergiledigi çeviri oyunların yanısıra Ebüzziya Tevfik, Direktör Ali Bey, Recaizade Ekrem, Namık Kemal, Ahmed Mithat Efendi, Şinasi gibi döneminin önde gelen yazarlarına ısmarladığı ya da onlardan oynadığı oyunlarla Türk tiyatro dilinin gelişmesine büyük katkıda bulunmuştur. Teodor Kasap`ın ve Ahmed Vefik Paşa`nın Moliere uyarlamalarını da geniş kitlelere tanıttı. Müslüman oyuncuların da topluluğuna katılması için çaba gösterdi. Ünlü oyunculardan Ahmed Fehim, Ahmed Necip, Muhterem Efendi, Mehmed Vamık gibi ilk Türk tiyatro oyuncuları onun yanında yetişti. Kel Hamit, Kavuklu Hamdi, İsmail Hakkı, Küçük İsmail gibi ünlü tuluatçılar da gene Gedikpaşa Tiyatrosu`nda yetişmiş sanatçılar arasındadır.
Güllü Agop`un tiyatro sahnelerine taşıdığı çok sayıda oyundan bazıları şunlardır: Leyla ile Mecnun (1869), Zor Nikahı (1869), Tosun Ağa (1870), Ayyar Hamza (1871), Vatan yahut Silistre (1873), Pinti Hamid (1873), Baba Himmet (1874), Direktörün Hali (1875). Bunlardan Vatan yahut Silistre adlı oyunun oynanması üzerine Osmanlı Tiyatrosu`yla ilişkide olan yazarların sürgüne gönderilmesi ve Güllü Agop`un da kısa bir süre tutuklanması gibi hadiselere rağmen faaliyetler devam etti. Hatta Vatan yahut Silistre olayının ardından Kıbrıs `a sürülen Namık Kemal`in sürgünde yazdığı oyunların Güllü Agop tarafından daha sonraları yazar ismi verilmeden defalarca oynatıldı.
Güllü Agop, Cumhuriyet döneminin en ünlü keman virtüözlerinden Necip Yakup Aşkın `ın babası, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi rektörü Yücel Aşkın `ın dedesidir. Rektör Yücel Aşkın`ın 2005 yılı içinde karşılaştığı adli soruşturmalar sürecinde, AKP Aksaray milletvekili Ramazan Toprak ve bir kısım sağ basın tarafından dedesinin kökenine ilişkin olarak yapılan nahoş atıflarla bir kez daha gündeme gelmiştir.
Linkler
- Osmanlı Tiyatrosu (Metin And) (Ankara, Dost Kitabevi Yayınları, 1999)