Türkçe Bilgi logo TürkçeBilgi

El-Birûni

Kısaca: Bîrûnî (4 Eylül 973 - 13 Aralık 1048, 1061?), FarsRahman Habib, ''A Chronology of Islamic History, 570-1000 CE'', Mansell Publishing, p. 167: "A Persian by birth, Biruni produced his writings in Arabic, though he knew, besides Persian, no less than four other languages."David C. Lindberg, ''Science in the Middle Ages'', University of Chicago Press, p. 18: ...devamı ☟

El-Birûni
El-Birûni

Biruni (4 Eylül 973 - 13 Aralık 1048, 1061?), Fars kökenli İslam bilgini. Türk kökenli olduğunu iddia edenler de olmuştur. Tam adı Ebu Reyhan Muhammed bin Ahmed el-Biruni (Farsça: بیرونی , Arapça: ابو الريحان محمد بن احمد البيروني) dir. Batı dillerinde adı Alberuni veya Aliboron olarak geçer. Gökbilim, matematik, doğa bilimleri, coğrafya ve tarih alanındaki çalışmalarıyla tanınır.

Hayatı

Biruni, Merkezi Asya'da tarihi bir bölge olan Harezm'de doğdu. Küçük yaşta babasını kaybetti. Harizmşahlar tarafından korundu, sarayda matematik ve astronomi eğitimi aldı. Buradaki hocaları İbn-i Irak ve Abdussamed bin Hakim'dir. Bu dönemde daha 17 yaşındayken ilk kitabını yazdı. Harizmşah Devleti Me'muniler tarafından alınınca Biruni de İran'a giderek bir süre burada yaşadı. Daha sonra ise Ziyariler tarafından korunmaya başlandı. El Âsar'ul Bakiye adlı kitabını Ziyarilerin sarayında yazmıştır. İki yıl da burada çalıştıktan sonra memleketine geri döndü ve Ebu'l Vefa ile gök bilimi üzerine çalışmaya başladı. 1017'de Gazneli Mahmut, Harezm Devleti'ni yıkınca Biruni de Gazni şehrine gelerek burada Gazneliler'in himayesine girdi. Sarayda büyük itibar gördü ve Gazneli Mahmut'un Hindistan seferine katıldı. Burada Hintli bilim adamlarının dikkatini çekti ve Hind ülkesi alınınca da Nendene şehrine yerleşerek bilimsel çalışmalarına burada devam etti. Sanskritçeyi öğrenerek Hind toplumunun yaşamı ve kültürü üzerine çalıştı. Buradan tekrar Gazni şehrine döndü ve yaşamının geri kalan kısmını bu şehirde tamamladı. Bu dönem Biruni'nin en verimli zamanı sayılmaktadır.Uzun zamandır hazırladığı Tahdidu Nihayet'il Emakin adlı eserini bu döneme denk gelen 1025 yılında yayınladı.

Astronomi

üzerine yazdığı Kanun-i Mes'udi adlı eserini Gazneli Mahmud'un oğlu Sultan Mesud'a ithaf etmiştir. Kişiliği El Biruni, astronomi üzerine yaptığı en iyi çalışmayı Gazneli Mahmut'un oğlu Mesut'a sundu. Sultan Mesut da bunun üzerine kendisine bir fil yükü gümüşü hediye edince, "Bu armağan beni baştan çıkarır, bilimden uzaklaştırır." diyerek bu hediyeyi geri çevirdi. Aslında Biruni eczacılıkta uygulamalı eğitime, kitaplardan çok daha fazla önem vermiştir. Biruni, elle tutarak ve gözlemleyerek veri toplamanın insana, kitap okumaktan çok daha fazla yarar sağladığına inanmış ve bunu uygulamıştır. Gerçek bir bilim anlayışına sahip olan Biruni, ırk kavramına da önem vermezdi. Başka bir halkın ileri kültüründen derin bir saygıyla söz ederdi. Aynı şekilde dinler ve düşünceler konusundaki anlatımı sırasında o dinler hakkında itiraz veya eleştiride bulunmadığı gibi, o dindeki deyimleri aynen kullanmasıyla da dikkat çekmektedir. Sanskrit dilinden Arapça'ya çevirdiği Potancali adlı kitabının önsözünde "İnsanların düşünceleri türlü türlüdür, dünyadaki gelişmişlik ve esenlik de bu farklılığa dayanır." şeklinde yazmıştır. Çalışmaları Çok yönlü bir bilim adamı olan El Biruni, ilk öğrenimini Yunan bir bilginden aldı. Tanınmış ve seçkin bir aileden gelen Harezmli matematikçi ve gökbilimci Ebu Nasr Mansur tarafından kollanan El Biruni, ilk çalışmalarını bu alimin yanında yaptı. İlk eseri, "Asar-ül Bakiye"dir. El-Biruni’nin eserlerinin sayısı yüz seksen civarındadır. Yetmiş adet astronomi ve yirmi adet de matematik kitabı bulunmaktadır. Tıp, biyoloji, bitkiler, madenler, hayvanlar ve yararlı otlar üzerinde bir dizin oluşturmuştur. Ancak bu eserlerden sadece yirmi yedisi günümüze kadar gelebilmiştir. Özellikle Biruni'nin eserlerinin Ortaçağ'da Latince'ye çevrilmemiş olması, kitaplarının ağır bir dille yazılmış olmasının bir sonucudur. Ancak Biruni kendisinin de dediği gibi, yapıtlarını sıradan insanlar için değil bilginler için yazmaktaydı. Yine Harezmi "Zici'nin Temelleri" adlı yapıtının 12. yüzyılda Abraham ben Ezra tarafından İbranice'ye çevrildiği bilinmektedir. Batı'nın Biruni ilgisi ise 1870'lerde başladı. O günden bugüne Biruni eserlerinin bazılarının tamamı veya bir kısmı Almanca ve İngilizce'ye çevrildi. Mektuplarından, Biruni'nin Aristo'yu bildiği anlaşılır. İbn Sina gibi önemli bilginlerle beraber çalışan Biruni, Hindistan'a birçok kez gitti. Bu nedenle Hindistan'ı konu alan bir kitap yazdı. Onun bu kitabı birkaç dile çevrildi. Birkaç dile çevirilen bu kitap çoğu bilgine örnek oldu.Biruni’nin bir tane de romanı vardır.

Matematik

Biruni'nin matematikçi yönü, en çok bilinen yönüdür. Yaşadığı yüzyılın en büyük matematikçisi olan Biruni, trigonometrik fonksiyonlarda yarıçapın bir birim olarak kabul edilmesini öneren ilk kişi olup sinüs ve kosinüs gibi fonksiyonlara sekant, kosekant ve kotanjant fonksiyonlarını ilave etmesidir. Biruni’nin bu yönü Batı Dünyası tarafından ancak iki asır sonra keşfedilip kullanılabilmiştir. Öte yandan Biruni’nin yeryüzünde yükseltisi bilinen bir noktadan ufuk alçalması açısının ölçülmesi yoluyla merdiven yayı uzunluğunu hesaplaması da geometri açısından önemli bir çalışmasıdır. Merdiven yayı uzunluğunun ilk kez Biruni tarafından bu yöntemle bulunması yaygın bir kanıdır. Ancak Biruni bu yöntemi başka bir bilginden aldığını belirtmiştir.

Astronomi

Biruni'nin astronomi alanında yaptığı çalışmaların başında Sultan Mesut'a 1010'da sunduğu "Mesudi fi'l Heyeti ve'n-Nücum" adlı yapıtı gelmektedir. Bu yapıt günümüze gelmiş olup bu konuda yaptığı çalışmalarının bir kısmı kayıptır. Kanun adlı eserinde Aristo ve Batlamyus'un görüşlerini tartışma konusu yaparak Dünya'nın kendi ekseninde dönüyor olma olasılığı üzerinde durması bilim tarihi açısından önemlidir. Ancak bu konuda kesin bir sonuca varamadığı varsayılan Biruni'nin günümüze değin bu konuda bir eseri ulaşmamıştır. "Nihayatü'l-Emakin" (Türkçe: Mekanların Sonları) adlı yapıtı, coğrafyadan, jeoloji ve jeodeziye kadar bir dizi konudaki yazılarını içerir. Sultan Mesut'a sunduğu "el-Kanunü'l-Mesudi", Biruni’nin astronomi alanındaki en önemli yapıtıdır. Bilim tarihçilerine göre o, Kopernik'le başlayan çağdaş astronominin temellerini atmıştır. Ayrıca gerilim düzleminin gök apsisine göre eğikliğini de (enlem eğikliği) Kas, Gürgenç ve Gazne'de yaptığı çeşitli hesaplamalarla aslına çok uzak değerlerde bulmuştur. Ayrıca birçok elementli ve bileşikli hesaplayabilmiştir. Boylamın belirlenmesi gerilimininkine nazaran daha zor olduğundan Biruni, iki nokta arasındaki boylam farkını enleme ve aradaki toplam uzaklığa dayanan bir formülle hesaplama yoluna gitmiş, ölçme ve gözlemlerinde hata payını en aza indirgemek için uğraşmıştır. Bunun yanında gözlem aletlerinin boyutunu büyütmek yerine onları çapraz çizgilere bölmeleyerek duyarlılığı arttıracağını keşfederek verniye ilkesinin temellerini atmıştır. Aşağıda ekliptik eğimin değerini bulan bazı bilim adamlarının ortaya attığı sayı değerleri bulunmaktadır:

Diğer bilimler

Biruni, "Kitabü’l-Camahir fi Marifeti'l-Cevahir" (Türkçe: Cevherlerin özellikleri üstüne) adlı yapıtında 23 katı maddenin ve altı sıvının özgül ağırlıklarını bugünkü değerlerine çok yakın olarak saptamıştır. Aynı şekilde Hint tarihi hakkında da kitap yazan Biruni, Hintlilerin inandığı boş inançları, inanışlarını, yaşam biçimlerini ve gelenek-görenekleri çok ayrıntılı olarak anlatmış, bunu yaparken tamamen tarafsız ve önyargılardan uzak davranmıştır. Tıp alanında da birçok eser veren Biruni, döneminde bir kadını sezaryenle doğum yaptırmayı başarmıştır. Şifalı otlar ve birtakım ilaçlar üzerine yazdığı "Kitabu's Saydane", Biruni’nin son yapıtı olmakla beraber 1050'de yazılmıştır. Bu kitapta üç bin kadar bitkinin neye yaradığını ve nasıl kullanıldığı yazmaktadır. İlaçların yanında o bitkinin Arapça, Farsça, Yunanca, Sanskritçe ve Türkçe gibi başka dillerdeki adının yer alması etimolojik açısından çok önemli bir gelişmedir. Bilimsel bakış açısı olarak İbn Sina'nın Aristo tarzı düşüncesine karşı çıkan Biruni, tek tanrı inancını benimseyerek Evren'in bir başlangıcının olduğunu, öncesiz bir Evren'in tanrının gereksiz sayılması demek olduğunu savunmuştur. İbn Sina'nın bu tarz yaklaşımına sürekli karşı çıkan Biruni'nin İbn Sina ile yazışırken yaptığı tartışmalardan bir kısmı günümüze kadar ulaşmıştır. Öte yandan Biruni, astroloji gibi bilim sayılmayan bir konuyla da ilgilenmiş ve "Kitabu't Tefhim fi Evaili Sanaati’t-Tencim" adında bir astroloji eseri yazmıştır. Ancak simya, efsun, büyü gibi diğer akıl dışı alanlar üzerinde çalışmadığı gibi bunlara karşı çıkmıştır. Bunun yanında Biruni, devletlerin tarihlerini incelerken ekonomik nedenleri araştırarak devletlerin ilişkilerinin altında dini nedenler aranmasının yanlış olduğunu öne sürmüştür. Batı'da "Aliboron" adıyla bilinen Biruni'nin yapıtları birçok Batı diline çevrilmiştir. Biruni, hiçbir eserinde tek bir bilime veya konuya bağlı kalmadan bilimi tek bir bütün olarak gören bir ansiklopedisttir. Eserleri Biruni'nin onlarca yapıtı arasında en çok bilinenleri aşağıdaki gibidir: # El-Âsar'il-Bakiye an'il-Kuruni'i-Hali-ye # El-Kanun'ül-Mes'udi # Kitab'üt-Tahkik Ma li'l-Hind # Tahdid'ü Nihayeti'l-Emakin li Tas-hih-i Mesafet'il-Mesakin # Kitabü'l-Cemahir fi Ma'rifet-i Ceva-hir # Kitabü't-Tefhim fi Evaili Sıbaati't-Tencim # Kitabü's-Saydele fi Tıp Kalıt Biruni, günümüzde en bilinen İslam bilginlerinden biridir. Tüm Dünya'daki çeşitli ülkelerde Biruni'yi anmak için sempozyumlar, kongreler düzenlendi, pullar bastırıldı. Türk Tarih Kurumu 68. sayısını "Biruni'ye Armağan" adıyla Biruni‘ye tahsis etti. 1973 yılında Türkiye'de basılan pullar arasında Biruni'ye de yer verildi. UNESCO'nun 25 dilde çıkardığı Conrier Dergisi 1974 Haziran sayısını Biruni'ye ayırdı. Kapak fotoğrafının altına, "1000 yıl önce Orta Asya'da yaşayan evrensel dahi Biruni; Astronom, Tarihçi, Botanikçi, Eczacılık uzmanı Jeolog, Şair, Mütefekkir,

Matematik

çi, Coğrafyacı ve Hümanist" diye yazılarak tanıtıldı. Biruni’ye ait bir minyatür, İstanbul'daki Topkapı Müzesi'nde bulunmaktadır. * Biruni.. – 3. Cilt / s. 223 * Ana Britannica – 4. Cilt / s. 269-271 * Coğrafya Ansiklopesi 2.Cilt / s. 212

Notlar

Kaynaklar

Vikipedi

Bu konuda henüz görüş yok.
Görüş/mesaj gerekli.
Markdown kullanılabilir.

Birûni
7 yıl önce

bazı kaynaklarda Türk kökenli olduğu ya da olabileceği belirtilmektedir. El Birûni, astroloji üzerine yaptığı en iyi çalışmayı Gazneli Mahmut'un oğlu Mesut'a...
Yengi-kend
6 yıl önce

isminde bir şehir vardı, şeklinde Orta Çağ kaynaklarda tanımlanmıştır. El-Birûni ise; Baikand'a aynı zamanda Dizruyin denilirdi. şeklinde yorumlamıştır...
973
6 yıl önce

İmparatorluğu hükümdarı (ö. 1024) 4 Eylül - Birûni, matematikçi, bilgin, hezârfen (ö. 1051) 25 Aralık - Ebu'l Âlâ el-Maarrî, Suriyeli Arap filozof, şair ve...

973, 10. yüzyıl, 11. yüzyıl, 9. yüzyıl, 968, 969, 970, 971, 972, 974, 975
13 Aralık
3 yıl önce

İtalyan eskrimci 1989 - Taylor Swift, Amerikalı country şarkıcısı 1051 - El-Birûni, Türk kökenli olduğu da ileri sürülen Farslı matematikçi (d. 973) 1466...
Yapay seçilim
6 yıl önce

da yapmaktadır. Yapay seçilim fikri, daha sonra İranlı İslam bilgini El-Birûni tarafından 11. yüzyılda ifade edilmiştir. Hindistan adlı eserinde bu fikri...
İbn Miskeveyh
3 yıl önce

ve hocalarından ders aldı. Çağının önde gelen filozofları (İbn-i Sina, Birûni ve Ebu Hayan et-Tevhîdî gibi) ile bilgi alış-verişinde bulundu. İbn Miskeveyh...
4 Eylül
3 yıl önce

Tümgeneral Osman Pamukoğlu önderliğinde, Hak ve Eşitlik Partisi kuruldu. 973 - Birûni, Farsi gök bilimci (ö. 1051) 1383 - VIII. Amadeus, Savoy Dükü (ö. 1451)...

4 Eylül, 10 Eylül, 11 Eylül, 12 Eylül, 13 Eylül, 14 Eylül, 15 Eylül, 16 Eylül, 1768, 17 Eylül, 1824
Astronomi
3 yıl önce

hazırladı, takvimi geliştirdi. İbn-i Heysem (965–1039), matematikçi ve fizikçi. Birûni, (973–1048), Yetmiş adet astronomi ve yirmi adet de matematik kitabı bulunmaktadır...

Gökbilim, Ali Kuşçu, Apollo 11, Astrobiyoloji, Astrofizik, Astroloji, Astronomi, Astronomi Portalı, Bilim, Biruni, Dünya atmosferi