Roma İmparatorluğu` nda yazılı kanunlar olmadığı dönemde, örf ve adete göre hareket edilirdi. Bu örf ve adetleri de ancak Patrici` ler bilirdi. Bunun için Patrici` ler, örf ve adetlerin yazıya geçirilmesine, mümkün olduğu kadar uzun bir zaman karşı koymuşlardı.
Pleb` lerin baskısıyla M.Ö. 450` de kanunları yazmak üzere 10 kişilik bir komisyon (`decemviri legibus scribundis`) kuruldu. Solon Yasaları` ndan da yararlanılarak 2 yılda hazırlandı. 12 madeni veya tahta levha üzerine yazılarak ve meclisin onaylamasından sonra, herkesin görebilmesi için Roma` nın en büyük meydanına (Forum Romanum) asıldı. M.Ö.307` de Galler` in Roma`yı yağmalamalarında imha edilene kadar orada asılı kaldı.
Bu levhalarda ``aile hukuku``, ``veraset hakkı``, ``dava hakkı``, ``borç ve ceza kanunu`` na dair hükümler vardı. Bunlar Roma Hukuku` nun hiç değişmeyen esaslarını teşkil ettiler. Bu kanunlar dizisi ile iki toplum arasında daha önce hiç olmayan adalet ve dürüstlük mekanizması kurulmuş ve güçler Patrici` li ve Pleb` li büyük toprak sahipleri tarafından paylaşılmıştır. Böylece, her iki halk grubu da seçme seçilme hakkı edinmiş, toplumdaki sınıf farklılıkları için ekonomik durum belirleyici olmuştur.
Bazı suçlar ilahların mukaddes haklarına tecavüz şeklinde anlaşılmış, suçlu cemiyet dışı ve her türlü haklardan mahrum bırakılmıştır (herkes tarafından öldürülebilir). Şahıslara yönelik suçlarda şahsi intikam usulü kullanılabilir. Diyeti kabul etmeyen suçlu, zarar görene teslim edilir; o da göze göz, dişe diş şeklinde öcünü alır. Aile reisinin (babanın) riyaseti altındakilere karşı hayat ve ölüm hakimiyeti vardır.
Tarihçi ve hukukçuların naklettiği kısımlardan anlaşıldığına göre 12 Levha Kanunları` nda iki gaye güdülmektedir:
- Siyasi gayesi: Asillerle halk arasında mümkün olduğu kadar eşitlik sağlamak ve vatandaşları, idarecilerin keyfi davranışlarına karşı korumak. (Ancak kanunlar bunu tam manasıyla gerçekleştirememiştir; o devirde asiller ile halk arasındaki evlenme yasağı devam etmişir.)
- Hukuki gayesi: Eski teamül hukukunu (örf ve adet hukunu) toplayıp tesbit etmektir.(<İslam Hukuk Tarihi, Hayrettin Karaman>
Bazı örnek hükümler:
- Bir kimse, kendisine borçlu olan vatandaşı majistra (hakim) önüne götürür, borçlu borcunu ödeyemezse muayyen şekillere riayet ederek ona el koyar, evine götürür ve zincire vurur. Muayyen zaman içinde yine ödeyemezse öldürebilir. Veya köle olarak satar. Alacaklı birden fazla ise borçlu, alacaklar nisbetinde parçalara ayrılır,
- Vatana ihanet, ana veya babayı öldürme, kundakçılık (suçlu kırbaçlanır, zincire vurulur, ateşle öldürülür),
- yalancı şahitlik (suçlu uçuruma atılarak öldürülür),
- Gece bir hırsızlık olursa ve hırsız suçu işlerken yakalanırsa, öldürülebilir. Daha hafif durumlarda yaptığı zararın iki misli ödettirilir. (<İslam Hukuk Tarihi, Hayrettin Karaman>
Günümüz Avrupa hukukunun temelini oluşturan bu kanunlar İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi`nin de temeli sayılmaktadır.