üniversite
Türkçe üniversite kelimesinin İngilizce karşılığı.[université (f) ] n. university, academe
adj. university
n. college, university, varsity
İlk Üniversiteler
Bugünkü anlamda ilk üniversitelere Abbasiler döneminde Bağdat’ta rastlanır. İlk üniversiteyse, Emeviler tarafından Fas’ın Fez şehrinde 859 senesinde kurulan Keyruvan Üniversitesidir. Eski Yunan ve Roma dönemlerinde bazı yüksek eğitim ve öğretim teşkilatları olmasına rağmen bunların bugünkü anlamda üniversite niteliği yoktur. Batıda üniversiteler İslam medeniyetinin Endülüs Emevi Devleti vasıtasıyla Avrupa’ya girmesiyle başlar. Fas, Kurtuba ve Gırnata üniversiteleri, ilim ve fennin kilise ve piskoposların tesirindeki ruhban sınıfına mensup öğretim üyeleri olan okullara girmesine vesile olarak, sadece hukuktan ibaret olan öğretim dalına tıp, astronomi, ilahiyat ve benzerlerinin de eklenmesini sağladı. O zamana kadar Avrupa kralları ve devlet adamları tedavi olmak için Kurtuba Üniversitesinin Tıp Fakültesine gelirlerdi. Hatta dünyanın düz olduğuna inanan Avrupalılar, Galileo, Kopernik, Newton dünyanın döndüğünü İslam kitaplarından öğrenip söyleyince onları suçlu görüp hapsedecek kadar ilim ve fende geriydi. Bağdat’taki Nizamiye Medresesi (1065), Osmanlılardaki ilk üniversite olan İznik Medresesi (1331) gibi misalleriyle de Selçuklular ve Osmanlılar döneminde hızla gelişen medrese müessesesi Tanzimata kadar fen derslerinde de söz sahibiydi (Bkz. Medrese). Fen dersleri kaldırılınca ilim ve fenni Endülüs Emevileri vasıtasıyla İslam medeniyetinden alan batı, doğuyu geçmeye başladı. Daha sonra (1863) Darül-Fünun adı altında teşkilatlanan bu yüksek eğitim-öğretim müessesesi çeşitli safhalardan sonra 1933’te İstanbul Üniversitesi olarak yeniden düzenlendi.Batıda Bologna, Pavia, Revenna ve Paris adları altında gelişmeye başlayan ilk üniversiteler uzun süre psikoposların kontrolünde kalmaya devam etti. Hatta Bologna Üniversitesinin rektörleri öğrenciler tarafından seçilmekteydi. Öğrenciler nation denen dört gruba ayrılır ve her grubun lideri rektörün yanında yönetime katılırlardı. Buna rağmen asıl yönetici ve söz sahibi kimseler piskoposluktan gönderilen ve kançı denen kimselerdi. Paris Üniversitesinde ise öğrencilerle birlikte öğretim üyeleri de o yönetimde rol alırlardı. Fakat neticede yine kontrol piskoposluğundu. Sonraları üniversite rektörü piskoposluğa karşı otoritesini sağlayarak özerk hale geldi. Bunu takiben papalığa bağlı olmayan İngiliz Oxford veCambridge üniversitelerinden sonra 14. yüzyıla kadar çeşitli Avrupa şehirlerinde üniversiteler kuruldu.
Günümüz
Günümüzdeki teşkilat ve statüye sahip üniversiteler memleketimizde, 1863’te kurulan Darülfünunla başlar. Avrupa üniversitelerinde eğitim öğretim kilisenin kontrolü altındaki teoloji (din ilmi)’ne dayanmasına rağmen Türklerin Selçuklu, Osmanlı ve daha pekçok değişik dönemlerde kurdukları çeşitli statülerdeki üniversitelerde müsbet ilimlerin de okutulması bakımından üniversite olarak ilmi kariyerini başından günümüze kadar muhafaza etti. Bu sebeple Türkiye’de modern üniversitelerin ilki olan İstanbul Üniversitesi, 1453 senesinde Fatih Sultan Mehmed Hanın din ilimleri yanında fen ilimlerinin de okutulması için kurduğu Fatih Külliyesine (Medreseler topluluğu) dayanmakta olup, beş asırlık bir geçmişe sahiptir. 1933’te kaldırılan Darülfünun, Milli Eğitim Bakanlığına bağlı olmak üzere muhtariyet ve tüzel kişiliği olmayan İstanbul Üniversitesi olarak yeniden teşkilatlandırıldı. Bu arada Ankara’da çeşitli tarihlerde Hukuk (1927), Dil ve Tarih-Coğrafya (1935), Fen (1943) ve Tıp (1945) gibi fakülteler kuruldu. Aynı zamanda aslı 1773 yılına dayanan Yüksek Mühendis Mektebi, İstanbul Teknik Üniversitesi adını aldı (1944). 1945’te çıkarılan kanunla bütün üniversiteler, aynı hükümlere tabi olmak üzere ilim ve idarede muhtar tüzel kişilikler haline geldi. 1960’ta üniversiteler kanununda yapılan değişiklikle üniversiteler, fakülte, enstitü, yüksek okul ve araştırma kuruluşlarından meydana gelen, idari ve ilmi muhtariyeti olan eğitim, öğretim ve araştırma merkezleri haline geldi. Yine bu kanuna göre yeni fakülte açılıp kapatılması için üniversite senatosunun teklifi ve Milli Eğitim Bakanının tasdik etmesiyle yürürlüğe girdi. 1961 Anayasası, 1971 Anayasa değişikliği ve 1982 Anayasasında üniversite teşkilatlarında yapılan bazı değişiklikler esnasında memleket sathında çeşitli yeni üniversiteler kuruldu. 1955’te kurulan Trabzon’daki Karadeniz Teknik Üniversitesi, 1956’da İngilizce öğretim yapacak şekilde Ankara’da kurulan Ortadoğu Teknik Üniversitesi, 1954’te yine Ankara’da kurulan Hacettepe Üniversitesi, 1955’te İzmir’de kurulan Ege Üniversitesi, 1971’de Robert Kolejinin hükümete geçmesiyle kurulan ve İngilizce eğitim yapan İstanbul Boğaziçi Üniversitesi, 1957’de Erzurum’da kurulan Atatürk Üniversitesi bunların en önemlileridir. Orta öğretimin memleket sathında gittikçe yaygınlaşmasıyla ortaya çıkan talebe fazlalığını değerlendirmek için Milli Eğitim Bakanlığının açtığı çeşitli yüksek okulları Diyarbakır, Elazığ, Sivas, Malatya, Samsun, Eskişehir, Bursa, Edirne gibi illerde kurulan yeni üniversiteler takip etti. Akademi adı altında faaliyet göstermelerine müsade edilen bazı özel yüksek okullar, Anayasaya göre yüksek okul kurma yetkisi devlete ait olduğundan devletleştirildi. 1982 Anayasasıyla bütün yüksek öğrenim kurumları üniversite çatısı altına alındı. Bu kurumların kontrolü yine 1982’de kurulan Yüksek Öğretim Kuruluna (YÖK) verildi. 1982’de kabul edilen kanun hükmündeki bir kararnameyle memleket sathındaki üniversiteler belirlenerek yeni bir düzene sokuldu.Üniversitelerin idaresi
Üniversitelerin idaresi rektör, senato ve yönetim kurulu tarafından sağlanır. Senato rektörün başkanlığında fakülte dekanları ve her fakülteden bir temsilci profesörden meydana gelir. Senatonun görevi üniversiteyle ilgili kanun, tüzük tasarılarını ve yönetmelikleri hazırlar. Bütçe, seçim, yeni kürsü, enstitü açılması veya kaldırılmasıyla ilgili kararları, teklifleri inceler ve yürürlüğe koyar. Üniversite yönetim kurulu yine rektör başkanlığında, dekanlar ve seçimli üç profesörden meydana gelir. Rektörler, beş yılda bir üniversite öğretim üyelerinin seçtiği 6 adaydan, YÖK’ün seçtiği üç adaydan biri. YÖK, Cumhurbaşkanı tarafından atanır. Genel Sekreterse üniversitenin idari işlerine bakar. Yazı işleri, personel, kütüphane, hizmetçiler buna bağlıdır.Türkiye'deki Üniversiteler
Yeni Kurulan Devlet Üniversiteleri- Adıyaman Üniversitesi (Adıyaman),
- Aksaray Üniversitesi (Aksaray),
- Amasya Üniversitesi (Amasya),
- Bozok Üniversitesi (Yozgat),
- Burdur Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi (Burdur),
- Çorum Üniversitesi (Çorum),
- Düzce Üniversitesi (Düzce),
- Erzincan Üniversitesi (Erzincan),
- Giresun Üniversitesi (Giresun),
- Kastamonu Üniversitesi (Kastamonu),
- Kırşehir Ahi Evran Üniversitesi (Kırşehir),
- Namık Kemal Üniversitesi (Tekirdağ),
- Ordu Araştırma Üniversitesi (Ordu),
- Rize Üniversitesi (Rize),
- Uşak Üniversitesi (Uşak),
- İstanbul Aydın Üniversitesi (İstanbul),
Mevcut Olan Devlet Üniversiteleri
- Abant İzzet Baysal Üniversitesi (Bolu),
- Adnan Menderes Üniversitesi (Aydın),
- Afyon Kocatepe Üniversitesi (Afyon),
- Akdeniz Üniversitesi (Antalya),
- Anadolu Üniversitesi (Eskişehir),
- Ankara Üniversitesi (Ankara),
- Atatürk Üniversitesi (Erzurum),
- Balıkesir Üniversitesi (Balıkesir),
- Boğaziçi Üniversitesi (İstanbul),
- Celal Bayar Üniversitesi (Manisa),
- Cumhuriyet Üniversitesi (Sivas),
- Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi (Çanakkale),
- Çukurova Üniversitesi (Adana),
- Dicle Üniversitesi (Diyarbakır),
- Dokuz Eylül Üniversitesi (İzmir),
- Dumlupınar Üniversitesi (Kütahya),
- Ege Üniversitesi (İzmir),
- Erciyes Üniversitesi (Kayseri),
- Eskişehir Osmangazi Üniversitesi (Eskişehir),
- Fırat Üniversitesi (Elazığ),
- Galatasaray Üniversitesi (İstanbul),
- Gazi Üniversitesi (Ankara),
- Gaziantep Üniversitesi (Gaziantep),
- Gaziosmanpaşa Üniversitesi (Tokat),
- Gebze Yüksek Teknoloji Enstitüsü (Sakarya),
- Gülhane Askeri Tıp Akademisi (Ankara),
- Hacettepe Üniversitesi (Ankara),
- Harran Üniversitesi (Şanlıurfa),
- İnönü Üniversitesi (Malatya),
- İstanbul Üniversitesi (İstanbul),
- İstanbul Teknik Üniversitesi (İstanbul),
- İzmir Yüksek Teknoloji Enstitüsü (İzmir),
- Kafkas Üniversitesi (Kars),
- Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi (Kahramanmaraş),
- Karadeniz Teknik Üniversitesi (Trabzon),
- Kırıkkale Üniversitesi (Kırıkkale),
- Kocaeli Üniversitesi (Kocaeli),
- Marmara Üniversitesi (İstanbul),
- Mersin Üniversitesi (Mersin),
- Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi (İstanbul),
- Muğla Üniversitesi (Muğla),
- Mustafa Kemal Üniversitesi (Hatay),
- Niğde Üniversitesi (Niğde),
- Ondokuz Mayıs Üniversitesi (Samsun),
- Orta Doğu Teknik Üniversitesi (Ankara),
- Pamukkale Üniversitesi (Denizli),
- Polis Akademisi (Ankara),
- Sakarya Üniversitesi (Sakarya),
- Selçuk Üniversitesi (Konya),
- Süleyman Demirel Üniversitesi (Isparta),
- Trakya Üniversitesi (Edirne),
- Uludağ Üniversitesi (Bursa),
- Yıldız Teknik Üniversitesi (İstanbul),
- Yüzüncü Yıl Üniversitesi (Van),
- Zonguldak Karaelmas Üniversitesi (Zonguldak),
Vakıf Üniversiteleri
- Anadolu Bil Meslek Yüksek Okulu (İstanbul),
- Atılım Üniversitesi (Ankara),
- Bahçeşehir Üniversitesi (İstanbul),
- Başkent Üniversitesi (Ankara),
- Beykent Üniversitesi (İstanbul),
- Bilkent Üniversitesi (Ankara),
- Çağ Üniversitesi (Mersin),
- Çankaya Üniversitesi (Ankara),
- Doğuş Üniversitesi (İstanbul),
- Haliç Üniversitesi (İstanbul),
- Fatih Üniversitesi (İstanbul),
- Işık Üniversitesi (İstanbul),
- İstanbul Bilgi Üniversitesi (İstanbul),
- İstanbul Kültür Üniversitesi (İstanbul),
- İstanbul Ticaret Üniversitesi (İstanbul),
- İstanbul Bilim Üniversitesi (İstanbul),
- İzmir Ekonomi Üniversitesi (İzmir),
- İzmir Yüksek Teknoloji Enstitüsü (İzmir),
- Kadir Has Üniversitesi (İstanbul),
- Koç Üniversitesi (İstanbul),
- Maltepe Üniversitesi (İstanbul),
- Okan Üniversitesi (İstanbul),
- Sabancı Üniversitesi (İstanbul),
- TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi (Ankara),
- Ufuk Üniversitesi (Ankara),
- Yaşar Üniversitesi (İzmir),
- Yeditepe Üniversitesi (İstanbul),
Açıkta kalan öğrencilere yüksek öğrenim fırsatı sağlamak için kurulan Açık Öğretim Fakültesi, Eskişehir’deki Anadolu Üniversitesinin bir fakültesi olmasına rağmen çalışma sistemindeki farklılık ona ayrı bir statü vermektedir. Dersler radyo, televizyon, mektup ve broşürlerle yapılmaktadır.
KKTC'deki Üniversiteler
- Uluslararası Kıbrıs Üniversitesi (Lefkoşa),
- Doğu Akdeniz Üniversitesi (Gazi Magosa),
- Girne Amerikan Üniversitesi (Girne),
- Yakındoğu Üniversitesi (Lefkoşa),
- Lefke Avrupa Üniversitesi (Lefke),
- ODTÜ Kuzey Kıbrıs Kampüsü (Güzelyurt),