çam
Çamgillerin örnek bitkisi olan, dört mevsim yeşil kalabilen, iğne yapraklı, yurdumuzda birçok türü yetişen bir orman ağacı (Pinus).Atasözü, deyim ve birleşik fiiller
çam devirmek
Genç çamların tacı genellikle konik dalları yatay ve çevrel dizilişlidir. Yaşlı ağaçların tacı ise yuvarlak, düz ya da yayvan olabilir. Türlerin çoğunda gövde kabuğu kalın, pürüzlü ve çatlaklıdır. Çam ağaçları kuraklığa dayanıklı olmakla birlikte, iyi gelişip çoğalabilmeleri için temiz hava ve bol ışık gerekir.
Çok çeşitli yüksekliklerde yetişen 10-20 m yüksekliğinde, kışın yapraklarını dökmiyen, genellikle ormanlar teşkil eden iğne yapraklı ağaçlar. Açık tohumlu bitkilerin kozalaklılar sınıfındandır. Çamların 90 kadar türü vardır. Genellikle Kuzey Yarım Kürenin mütedil bölgelerinde geniş bir yayılma alanı gösterir. Tropik bölgelerin yüksek dağlarına kadar çok geniş bir yayılma alanı gösterdiklerinden, çok çeşitlilik gösterirler. Çam türlerinin kurak yetişme yerlerinde de yetişmelerinin ve kurak toprakların ağacı olmalarının sebebi, iğne yapraklarının sert ve kalın epidermis tabakasından meydana gelmesi, uzun kök sistemleri ile derin toprak katlarının neminden faydalanmalarıdır. Çamların toprak yönünden istekleri azdır. Onun için diğer ağaçların yetişmediği topraklarda kolaylıkla yetişebilirler. Fakat kurak, kumlu, çakıllı topraklarda yetişen pekçok çam türleri olduğu gibi, asitli topraklarda ve hatta bataklıklarda yetişenler de vardır.
Çamın gövdesi dik, silindirik ve üst taraftan dallıdır. Kabuk esmer renkli ve pulludur. Dallanma tarzı uzun ve kısa sürgün olarak 2 çeşit sürgün meydana getirmekle karakteristiktir. Kabuk ve odun kısmında reçine bulunur. Yapraklar iğnemsi, uzun veya kısa, sert ve koyu yeşil renklidir. İkişer ikişer gruplar teşkil ederler ve kısa sürgünlerin ucunda bulunurlar. Çamların ömürleri 100 ile 1000 yıl arasında değişmektedir. Ancak dünyanın en yüksek ağaçlarından biri de yine bir çam türü (P.aristata) olup yaklaşık 4000 yaşındadır. Erkek çiçekler sürgünlerin tepelerine yakın kısımlarında meydana gelirler. Çiçek tozları sarı renklidir. Dişi çiçekler kozalak adı verilen çiçek durumları yaparlar. Kozalakta kanatlı tohumlar bulunur.
Ülkemizde beş çam türü tabii olarak bulunmaktadır: Kızılçam (Pinus brutia), Halepçamı (P.halepensis), karaçam (P.nigra), fıstıkçamı (P.pinea), sarıçam (P.silvestris).
Kızılçam (P.brutia): Yayılma alanı yalnız Güney İtalya, Balkan Yarımadası, Batı ve Güney Anadolu kıyı bölgeleridir. Toroslarda geniş ormanlar meydana getirirler. Genç fidan ve sürgünleri kırmızı renktedir. İğne yaprakları donuk, ince, sert ve uzundur. Kozalakları çok kısa saplı, dalda karşılıklı ve çoğunlukla ikisi bir arada bulunur. Memleketimizde terementi veya ham reçine istihsali, diğer türlerde de bulunmakla beraber, daha elverişli ve randımanlı olmasıyla kızılçamdan elde edilir.
Halepçamı (P.halepensis): Akdeniz çevresi memleketlerinde, kıyı bölgelerinde, özellikle kumsal yerlerde yetişir. Zeytin ağaçları gibi mutedil bir iklim ister. Halepçamında iğne yapraklar kızılçamınkine göre daha kısa, daha ince, daha yumuşak ve açık renklidir. Kozalakları uzun saplı olduğundan aşağı sarkar. Genç sürgünleri de kırmızı değil, açık sarı renklidir.
Kaçaçam (P.nigra): İspanya’dan itibaren bütün Akdeniz çevresi memleketlerinde tabii olarak yetişen bu çam türünün, doğu sınırı Anadolu’dur. Kuzey Anadolu ormanlarında sarıçamın alt basamağında 800-1300 metreler arasında yetişir. Güney Anadolu’da ise kızılçam ormanlarının üstünde, sedir ormanlarının altında yer alır. Gövde ve dalları koyu esmerdir. İğne yaprakları sarıçamınkinden uzun, koyu yeşil, sert ve batıcıdır. Kozalakları da sarıçamınkinden daha uzun ve daha kalındır.
Fıstıkçamı (P.pinea): Bu çam türü, şemsiyeye benzer bir büyüme gösterir. Bu tür de Akdeniz çevresi ülkelerde yetişir. Türkiye'de Antalya Aksu Irmağı-Manavgat arası ve Bergama Kozak nahiyesinde topluluklar meydana getirir. Diğer sahil bölgelerinde münferit ağaçlar halindedir. Vatanı muhtemelen Doğu Akdeniz çevresidir. Kozalakları ikişer ikişer ve karşılıklı olarak daldan çıkar. Kozalaklardan elde edilen oldukça büyük tohumlarına “çamfıstığı” denir. Besin olarak kullanılır. Bol miktarda yağ taşır. Ortalama olarak bir ağaçtan 120 kg kozalak ve bundan da 6-8 kg temiz iç fıstık elde edilir.
Sarıçam (P.silvestris): Avrupa’da ve Sibirya’da geniş bir yayılma alanı olan sarıçamın, Türkiye’de Türk-Rus sınırından itibaren batıya doğru uzanan ve 38. enlem dairesi dolaylarına kadar inen bir yayılma alanı vardır. Bu bölgelerde dağların yüksek yerlerinde ağaç sınırı 1800-2000 metreye kadar çıkabilen çam türüdür. Kozalakları saplı olduğundan aşağı doğru sarkar. Sürgünleri açık sarı, iğne yaprakları açık yeşil renkte, kıvrıktır. Tomurcukları reçinesizdir. Gövdelerinden, yaralanması suretiyle reçine elde edilir.
Kullanılan kısımları ve kullanılışı
Çam türlerinin gövdelerinin yaralanması süretiyle elde edilen ham reçine, terementi veya çamsakızı olarak da bilinir. Bu madde çok eskiden beri bilinmekte ve çeşitli yerlerde kullanılmaktadır. Tarihi belgelere göre en eski reçine istihsal bölgesi Akdeniz çevresi memleketleridir. Eskiden olduğu gibi bugün de reçine ihtiva eden çıra, bir aydınlatma ve tutuşturma aracı olarak kullanılmaktadır.Eski Mısır’da reçine, macun veya yapıştırıcı madde olarak kullanılmıştır. Özellikle Halepçamından elde ettikleri reçineleri, yüzyıllarca dayanan mumyaların reçinelenmesinde, verniklerin yapılmasında kullanmışlardır. Eski Yunanlılar ve Romalılar dezenfektan özelliğinden dolayı, özellikle ladin ve köknar reçinelerini bazı şifalı ilaçların yapımında kullanmışlardır.
Bir ağacın terementi verimi yaşına, istihsal metoduna, mevsimine ve ağacın yetiştiği mıntıkanın iklimine sıkı sıkıya bağlıdır. Anadolu’daki çam türlerinin gövde odununda tesbit edilen ham terementi miktarları şöyledir:
Kızılçam % 7.32, fıstıkçamı % 7.75, karaçam % 4.7, sarıçam % 6.8.
Ham reçine uzun süre hava ile temas ettiği takdirde, içindeki terementi esansı uçar ve yerine şeffaf, sert, kahve renginde kolofan maddesi kalır. Aynı zamanda ham reçineden su buharı destilasyonu sonucunda %10-30 terementi esansı ve % 70-90 kadar da kolofan elde edilir. Ham reçineyi meydana getiren her iki madde de çeşitli yerlerde kullanılır. Kehribar; çam ve ladin türleri reçinelerinin fosilleşmesinden meydana gelir.
Terementiden elde edilen terementi esansı (halk arasında neft yağı), adi ısı derecelerinde akıcı ve uçucu bir yağdır. Bu yağ çeşitli endüstri alanlarında, çoğunlukla yağlı boya ve vernik endüstrisinde, ayakkabı boya ve cilaları, parke cilaları yapımında kullanılır. Parfümeride, pomad ve merhemlerin, böcek öldürücü ilaçların yapımında da kullanılır.
Kolofanın da çok geniş kullanma yeri vardır. Sabun ve sabun tozları yapımında, vernik endüstrisinde, kağıt yapımında, kibrit yapımında, dezenfektan yapımında, kabloların izole edilmesinde, matbaa boyaları, makina ve araba yağları imalinde vs. kullanılır.
Kızılçam, sarıçam ve diğer çam türlerinin odun kabukları, tanen ihtiva ettiklerinden deri endüstrisinde kullanılır.
Sarıçamın kurutulmuş tomurcuklarından tıpta istifade edilir. Bileşiminde uçucu yağ, acı maddeler, heterozitler vardır. İdrar ve balgam söktürücü olarak kullanılır.
Türleri
- Pinus brutia - Kızılçam
- Pinus canariensis - Kanarya Adaları çamı
- Pinus cembra - İsviçre fıstık çamı
- Pinus halepensis - Halep çamı
- Pinus heldreichii - Bosna çamı
- Pinus mugo - Dağ çamı
- Pinus nigra - Karaçam
- Pinus peuce - Rumeli Weymut çamı
- Pinus pinaster - Sahil çamı
- Pinus pinea - Fıstık çamı
- Pinus sylvestris - Sarıçam
Asya Çamları
- Pinus amamiana - Yakushima beyazçamı
- Pinus armandii - Çin beyazçamı
- Pinus bhutanica - Bhutan beyazçamı
- Pinus bungeana - Bunge çamı
- Pinus dalatensis - Vietnam beyazçamı
- Pinus densata - Sikang çamı
- Pinus densiflora - Japon sarıçamı
- Pinus fenzeliana - Hainan beyazçamı
- Pinus fragilissima - Wulu çamı
- Pinus gerardiana - Himalaya fıstık çamı
- Pinus henryi - Henry çamı
- Pinus hwangshanensis - Huangshan çamı
- Pinus kesiya - Khasi çamı
- Pinus koraiensis - Kore çamı
- Pinus krempfii - Krempf çamı
- Pinus latteri - Tenasserim çamı
- Pinus luchuensis - Luchu çamı
- Pinus massoniana - Çin kızılçamı
- Pinus merkusii - Sumatran çamı
- Pinus morrisonicola - Taiwan beyazçamı
- Pinus orthophylla -
- Pinus parviflora - Japon beyazçamı
- Pinus persica - İran çamı
- Pinus pumila - Japon fıstık çamı
- Pinus roxburghii -
- Pinus sibirica - Sibirya çamı
- Pinus squamata
- Pinus tabuliformis - Çin kızılçamı
- Pinus taiwanensis - Taiwan kızılçamı
- Pinus thunbergii - Japon karaçamı
- Pinus uyematsui - Uyematsu beyazçamı
- Pinus wallichiana - Ağlayan çam
- Pinus wangii (syn. P. kwangtungensis)
- Pinus yunnanensis - Yunnan çamı
Yeni Dünya
- Pinus albicaulis - Beyaz kabuklu çam
- P. aristata - Higori çamı
- P. attenuata -
- P. balfouriana - Tilki kuyruklu çam
- P. banksiana - Banks çamı
- P. clausa - Kumsal çamı
- P. contorta - Contarta çamı
- P. coulteri - Büyük kozalaklı çam
- P. echinata - Kısa yapraklı çam
- P. edulis - Colorado çamı
- P. elliottii -
- P. flexilis -
- P. glabra - Ladin çamı
- P. jeffreyi - Jeffrey çamı
- P. lambertiana - Şeker çamı
- P. longaeva -
- P. monophylla - Tek yapraklı çam
- P. monticola - Batı beyazçamı
- P. muricata -
- P. palustris - Uzun yapraklı çam
- P. ponderosa (syn. P. washoensis) - Batı sarıçamı
- P. pungens -
- P. radiata - Monteri çamı veya Radiata çamı
- P. reflexa - Güneybatı beyazçamı
- P. remota - Teksas çamı
- P. resinosa - Amerikan kızılçamı
- P. rigida - Katran çamı
- P. sabineana - Sabin çamı
- P. serotina - Bataklık çamı
- P. strobus - Veymut çamı
- P. taeda - Kuzey Carolina çamı
- P. torreyana - Torrey çamı
- P. virginiana - Jersey çamı
- P. apulcensis - Apulco çamı
- P. arizonica - Arizona çamı
- P. ayacahuite - Meksika beyazçamı
- P. caribaea - Caribbean çamı
- P. cembroides - Amerika fıstık çamı
- P. chiapensis - Chiapas beyazçamı
- P. cooperi - Cooper çamı
- P. cubensis - Cuban çamı
- P. culminicola - Potosi çamı
- P. devoniana (syn. P. michoacana) - Michoacan çamı
- P. durangensis - Durango çamı
- P. engelmannii - Engelman çamı
- P. estevezii - Estevez çamı
- P. gordoniana (syn. P. douglasiana) - Gordon çamı
- P. greggii - Gregg çamı
- P. hartwegii - Hartweg çamı
- P. herrerae - Herrera çamı
- P. hondurensis - Honduras çamı
- P. jaliscana - Jalisco çamı
- P. johannis - Johann çamı
- P. lawsonii - Lawson çamı
- P. leiophylla - Chihuahua çamı
- P. lumholtzii - Lumholtz çamı
- P. maximartinezii -
- P. maximinoi (syn. P. tenuifolia)
- P. montezumae - Montezuma çamı
- P. nelsonii - Nelson çamı
- P. occidentalis - Batı çamı
- P. oocarpa - Yumurta kozalaklı çam
- P. patula - Meksika ağlayan çamı
- P. orizabensis - Orizaba çamı
- P. pinceana
- P. praetermissa -
- P. pringlei -
- P. pseudostrobus -
- P. quadrifolia -
- P. rzedowskii - Rzedowski çamı
- P. strobiformis - Güneybatı Beyazçamı
- P. tecunumanii - Tecun Uman çamı
- P. teocote - Ocote çamı
- P. tropicalis - Tropikal çam