Türkçe Bilgi: Teksas Kızılderilileri

Teksas Kızılderilileri (, ), Amerika Birleşik Devletleri'ne bağlı Teksas eyaletinde yaşayan Kızılderili halkları. Alaska'dan sonra en büyük araziye sahip ikinci eyalet olan Teksas'ta günümüzde federal olarak tanınan ve Teksas dışından tehcir edilen yalnızca iki Kızılderili rezervasyonu bulunmaktadır. Teksas < Texas adı bir Kado olan ve Tejas da denen Hasinai dilindeki táyshaʔ kelimesine dayanır ve «dostlar» ya da «müttefikler» anlamına gelir. Kızılderililerin bağışıklık sistemine yabancı çiçek hastalığı, kolera, kızamık ve diğer öldürücü salgın hastalıklar Teksas'a ilk kez 1530 larda gelen Avrupalılar tarafından getirilmiş ve bunlardan dolayı Teksas Kızılderililerinin binlercesi ölmüştür. 1690-1821 yıllarındaki dönemi kapsayan İspanyol Teksas'ında yerli olmayan nüfus 1731 yılında yaklaşık 500 kişi iken, 1770 li ve 1780 li yıllarda 3.000 kişiye, 1800 yılında ise yaklaşık 4.000 kişiye ulaşmıştır. İspanyol Teksası'nda etnik kast sisteminin en üstünde peninsulares (Avrupa doğumlu İspanyollar) yer alır; onları ikinci sırada criollos (Amerika doğumlu İspanyollar) takip eder; üçüncü sırayı mestizos (İspanyol-Kızılderili melezleri) oluşturur; Teksas Kızılderilileri ancak dördüncü sıradadır ve beşinci en son sırayı ise Afrikalı Zenciler doldurur * Eski Pueblo kültürü yukarı Rio Grande bölgesinden Teksas'ın batısına kadar * Mississippi kültürü ya da Höyük Yapıcılar Teksas'ın doğusunda Mississippi Nehri Vadisi boyunca uzanır * Mezoamerika kültürü, Teksas'ın güneyinde görülür. Teotihuacan'ın kuzey Meksika'daki etkisi MS 500 civarında zirveye ulaşmış, 8-10. yüzyıllarda inişe geçmiştir. Tarih boyunca değişik halklar görülür ve bunların hiçbiri günümüzdeki Teksas bölgesine hakim olamamıştır. == Halklar Teksas'ın yerlisi olanlar *Teksas Kadoları (İng. Texas Caddos, Southern Caddos): Kadolar doğu Teksas'ta yaşayan çiftçi Kızılderililerdir. Dilleri Kado dilleri ailesine giren Kadoları oluşturan üç kabileden ikisi (Kadohadacho, Hasinai) Teksas'ta diğeri (Natchitoches) günümüzde kuzey Louisiana'da yaşar. **Kadohadacho : Teksas'ın Oklahoma ve Arkansas sınırında Red Nehri civarında yaşarlar. **Haisinai (İng. Haisinais, Tejas, Tejas Indians) : Teksas'ın doğusunda Nacogdoches'te yaşarlar. Teksas'ın adı bunların dilinden gelir. *† Teksas Atakapaları (kendilerince Ishak, İng. Atakapa, Atakapan, Atacapa): Teksas'ta yaşamış olanlar Batı Atakapaları grubundandır ve Doğu Atakapaları grubu ise Louisiana'da bulunurlar. Doğu Teksas kıyılarında Bidai, Akokisa, Han, Deadose, Patiri biçiminde kabilelere ayrılmışlardı. Atakapa adı köken olarak Çoktavca «insan yiyen» anlamına gelen bir kelimeye dayanır. Atakapalar hakkında bilgi bulmak zordur. İlk temas yıllarında Avrupalılar tarafından haklarında yazı yazılmadığı için bilinmiyor ve daha sonraki yazılanlar da ikinci elden onların komşularınca verilen önyargılı bilgilerdir. Soyları 1800 lerin ortalarında tükenmiştir ve haklarında bilinenler fazla değildir. **Akokisa : Trinity ve San Jacinto nehirlerinin aşağı durgun kısımlarında ve Galveston Körfezi'nin doğu kıyılarında yaşamışlardır. ***Han (ya da Han Indians) : Teksas'ta yalnızca İspanyol kaşif Álvar Núñez Cabeza de Vaca (yk. 1488/1490 – yk. 1557/1558/1959) tarafından kaydedilen bilgiden öğrenilen Han Kızılderilileri hakkında ancak varsayım yapılabilmektedir ve Akokisa ile Atakapa dillerinde hañ kelimesi «ev» anlamındadır. Amerikalı antropolog ve dilci John R. Swanton'a göre Álvar Núñez 1528 yılında Akokisaları "Han" adıyla kaydetmiştir. İngilizcede Han Indians adı Alaska ve Kanada'daki bir Atabask halkı (Hän) için de kullanılır ve bu iki halkı birbirine karıştırmamak gerekir. **Bidai : Brazos Nehri'nden Neches Nehri'ne kadar değişen Bedias Creek deresi civarında yaşamışlardır. **Patiri ya da Pastia : San Jacinto Nehri vadisinin kuzeyinde yaşamışlardır. *† Koahuiltekler (İng. Coahuiltecans): Güney Teksas'ın avcı ve toplayıcı halklarıdır. **Payayalar (İng. Payaya Indians): San Pedro Springs Park civarında San Nehri ve Medina Nehri boyunca yaşamışlardır. *† Comecrudo (İspanyolca «çiğ yiyen») ya da Carrizo (İspanyolca «kamış») veya Mulato (İspanyolca «melez» < Berlandieri 1829): Meksika-Teksas doğal sınırını oluşturan Rio Grande nehrinin Meksika tarafında yaşamış olsalar da Teksas kısmında da yaşamış olabilecekleri düşünülüyor. Kabile adları (Sepinpacam, Perpepug, Atanaguaypacam/Atanaouajapaca/Atanaguipacane) 1748 yılında kaydedilmiştir. *† Aranamalar (İng. Aranama, Tamique): Tonkavaların güneyinde, Karankavaların kuzeyinde yaşamışlardır. 19. yüzyılın sonunda soyları tükenmiştir ve dilleri hakkında ikinci el yabancılardan derlenmiş birkaç kelime bilinmektedir. *† Karankavalar (İng. Karankawa): Tonkavaların güneyinde ve Meksika Körfezi kıyılarında yaşarlardı. Savaşta düşman savaşçı ve liderlerini yedikleri için adları yamyama çıkmıştır. Soyları 1858 yılında tükenmiştir. *Teksas Kiyovaları (İng. Texas Kiowa, Texas Kiowa Indians): Kuzey Teksas'ta Texas Panhandle denen uzantıda yaşayan Ova Kızılderilileri kültür grubundan Amerikan bizonu avlayan göçebe avcı ve toplayıcı Kızılderililerdir. *Pueblo halkları: Teksas'taki eski yerleşimleri: :: *Teksas Tivaları (İng. Tigua, Tiwa, Tigua Puebloans, Pueblos of Texas, Texas Puebloan Indians, Pueblo): Günümüzde Teksas'ta hala yaşayan tek Pueblo halkıdır ve ABD hükumeti tarafından Ysleta Del Sur Pueblo of Texas adıyla fedaral olarak tanınırlar. Dilleri Güney Tivacasının bir lehçesidir. *† Humanolar (İng. Jumanos, Jumano Indians, Humano, Shuman, Patarabuay): Batı Teksas'ta Pueblo tüccarlarıdır. Tarihte en az üç ayrı grup olarak değişik bölgelerde görülürler. Birincisi batı Teksas, Old Mexico ve New Mexico'da Rio Grande ve Rio Concho nehirleri boyunca, ikincisi Büyük Ovalar'ın güneyinde, haklarında en bilgi olan üçüncüsü ise Rio Grande ile ovaların arasında yaşamışlardır. **Pueblo Humanoları (İng. Puebloan Jumanos): Batı Teksas, Old Mexico ve New Mexico'da Rio Grande ve Rio Concho nehirleri boyunca yaşayan bu Humano grubu Pueblo Kızılderilileri gibi pueblo tipi köylerde yaşarlardı. İlk olarak İspanyol kaşif Antonio de Espejo tarafından 1582 yılında Patarabuay adıyla kaydedilmişlerdir. Eski Mogollon kültürünün torunlarıdır. Tiva dillerinden birini konuştukları sanılıyor.

Teksas'ın yerlisi olmayanlar

Teksas topraklarının göreceli yerlisi olmayıp sonradan gelenler: coğrafyası: ]] *Teksas Apaçileri (İng. Texas Apaches): Güney Atabaskları grubundan Lipanca ile Meskaleroca konuşan Apaçi kabileleri bölgenin asıl yerlisi değildir. Büyük Ovalar'ın güneyinde yaşarlarken yaklaşık 1528 yılında Teksas'a gelmişlerdir. Meskalero Apaçileri birzamanlar Jumanoların yaşadığı güneybatı Teksas'a, Lipan Apaçileri ise birzamanlar Koahuilteklerin yaşadığı güney Teksas'a yerleşmişlerdi. 1873 yılında albay Ranald S. Mackenzie komutasındaki 400 askerlik ABD ordusu Lipan köylerini yok etmek üzere Meksika içlerine girmiştir. Lipanların hemen hemen tamamı öldürülmüş ya da yakalnmışlardır. Meksika'da kalan Lipanlar 1905 yılında Meskalero Apaçileri, Çirikava Apaçileri, Kiyovalar ve Komançilerin kaldığı Mescalero Reservation'a kapatılmışlardır ve bu rezervasyondaki bütün bu kabilelerin nüfusu 1970 yılına 1.660 kişi idi. Oklahoma'da 1940 yılındaki nüfusları ise ancak 35 kişi olarak kaydedilmiştir . **Ova Apaçileri (kendilerince Náʼįįsha, İng. Plains Apache, Kiowa Apache): Dilleri diğer Apaçilerden oldukça farklı olduğu için Güney Atabask dilleri içinde diğer dillerden ayrı tek başına bir grup oluşturur. 19. yüzyılda güneybatı Oklahoma ile Teksas Panhandle'ında yaşamışlardır. Farklı bir dil konuşan Kiyovalarla birarada yaşamalarından dolayı Kiyova Apaçileri adı verilir. Farkli dil ailelerinden dilleri konuşan bu iki kabile daha çok işaret dili ile anlaşmışlardır. Bu dil farkı bir kenara koyulursa Kiyovalar ile Kiyova Apaçileri arasından kültürel bir fark bulunmaz. Kiyova Apaçileri ile Anglo-Amerikalılar arasında kaydedilen ilk temas 11 Ağustos 1820 tarihinde günümüzdeki Teksas Panhandle'ında Canadian Nehri civarında Stephen H. Long ve ekibiyle olmuş ve Kaskaias ya da Bad Hearts adıyla kaydedilmişlerdir. 1905 yılında Oklahoma'daki Kızılderili rezervasyonuna kapatıldıklarında sayıları ancak 155 kadarken 1933 yılındaki sayıları yalnızca 100 yetişkin olarak kaydedilmiştir . **Querecho (İng. Querecho Indians, Querechos): 1541 yılında İspanyol kaşif Francisco Vásquez de Coronado tarafından kaydedilmiştir. Muhtemelen Ova Apaçileri (Kiyova Apaçileri) ya da Navaholardandır. Belki de daha sonraki İspanyolların Vaquereo ya da Llanero dedikleri gruptur. **Teyas (İng. Teyas Indians, Teyas, Teya): 1541 yılında İspanyol kaşif Francisco Vásquez de Coronado tarafından Lubbock, Teksas yakınlarında yaşadıkları kaydedilmiştir. Kökenlerine ilişkin farklı hipotezler vardır. Kimilerine göre Apaçilerden bir grup (Mescalero), kimilerine göre ise Tano dillerini konuşan bir halktır. **Humano Apaçileri (kendilerince Jumano Ndé, Suma Ndé, İng. Jumano Apache): Bilginler Pueblo halklarından Humanoların 1750 yılında hastalıklar ve savaşlarla soylarının tükendiğinde hemfikirdir. Apaçiler tarafından hem Ova Humanoları hem de Sumalar denen Pueblo halklarından arta kalanlar Apaçiler tarafından asimile edilmişlerdir. Fakat, 2008 yılında güneybatı Teksas'ta 400-500 üyeden oluşan bazı Mescalero ve Lipan Apaçi aileleri kendilerini Jumano-Apache olarak niteliyerek bu eski Humanoların mirasçıları olduğunu iddia ederek Kızılderili İşleri Bürosu tarafından bağımsız bir kabile gibi federal olarak tanınmayı beklemektedirler. Bu yeni grup Aşağı ve Orta Rio Grande Nehri, Nueces Nehri, Frio Nehri ve Conchos Nehri civarında, günümüzdeki Batı Teksas (El Polvo (Redford), El Mesquite, El Conejo, El Mulato Chihuahua'da yaşarlar. *Teksas Komançileri (İng. Texas Comanches): Komançiler Teksas tarihinin en önemli ve en baskın kızılderili kabilesidir. Teksas'a gelmelerinden önce Büyük Ovalar'ın güneyinde Jumanolar, Pueblolar ve Apaçiler yaşıyordu. 1600 lerde Wyoming'de yaşarlarken 1705 yılında Colorado'nun doğu sınırı ile Kansasın batı sınırındaki bölgeye göç eden Komançiler 1800 lerde Kansas'ın ortaları ile Oklahama'ya yayılmış ve Teksas'a kadar uzanmışlardı. *Teksas Viçitaları (İng. Wichita): Orta Teksas'ta yaşayan çiftçi ve avcı Kızılderililerdir. Dilleri Kado dilleri ailesine giren Kadolar Ova Kızılderilileri kültür grubunda yer alır. 1720 öncesinde Kansas (Tawakoni, Tawehash, Wichita) ile Oklahoma (Yscani) sınırında yaşarlarken 1720-1780 lerde Oklahoma-Teksas sınırına (Spanish Fort) taşınmışlar, 1800 lerde ise Teksas'ın ortasına (Waco) göç etmişlerdir. **Vakolar (İng. Waco, Hueco): Vakoların Teksas'ta iki yerleşimi bilinmektedir. Biri Brazos Nehri (günümüzdeki Waco) yakınlarında, diğeri Guadalupe Nehri (günümüzdeki New Braunfels) yakınlarındadır. *Teksas Çerokileri (İng. Texas Cherokee ): Teksas'ın yerlileri değildir ve 1832 yılında doğudan gelmişlerdir. Çerokiler arasında evlatlık olarak yaşayan ve sonradan Teksas Cumhuriyetinin ilk cumhurbaşkanı olan ve adı Teksas'ın en büyük yerleşimi olan Houston şehrine verilen Sam Houston'ın Çeroki ailesi Tennessee'den önce 1828 yılında Arkansas'a oradan da 1832 yılında Teksas'a göç etmiş diğer Çerokiler de onları izlemiştir. 1823-1846 yılları arasında Teksas'ın Arkansas'a yakın doğusunda serbestçe yaşadıktan sonra Kızılderili Toprakları'na tehcir edilmişlerdir ve kapatıldıkları Kızılderili rezervasyonu bugün Oklahoma sınırlarında içinde kalmıştır. *Teksas Kikapuları (İng. Texas Kickapoo, Kickapoo, İsp. Kikapú): Algonkin halklarının en güneyde olanıdır ve Meksika'da (Mexican Kickapoo) da bandları bulunur. Merkezi Algonkin dilleriden olan Meskvakicenin Kikapu lehçesini konuşan Kikapuların Teksas'a ne zaman geldiği kesin olarak bilinmiyor. 1812 Savaşı sonrasında iki bandının Missouri'ye yerleştirildiği biliniyor. Bunların çoğu 1833 yılında Kansas'a tehcir edilmiş, kalan bir kısmı da Teksas'a getirilmiştir. Günümüzde Maverick County'de ABD-Meksika sınırındaki Rio Grande Nehri'nde bulunan 0.4799 km2 lik Kızılderili rezervasyonunda yaşarlar ve Texas Indian Commission tarafından kabile statüsüyle resmi olarak tanınması 1977 yılında olmuştur. Önce iki grup iken politik sebeplerle birleşmişler ve Kızılderili İşleri Bürosu tarafından Kickapoo Traditional Tribe of Texas adıyla federal olarak tanınmıştır. 200 sayımlarına göre kayıtlı nüfusları 420 kişidir. *Alabamalar ve Koasatiler (İng. Alabama and Coushatta, Texas Alabama Indians): Her iki kabile de birbiriyle akrabadır ve aralarında evlilikler görülür. Teksas Cumhuriyetinin ilk cumhurbaşkanı olan Sam Houston'ın toprak vermesi üzerine 18. yüzyıl sonlarıyla 19 yüzyıl başlarında Alabama ve Mississippi'den Teksas'a taşınmışlardır. Günümüzde Alabama-Coushatta Tribe of Texas adıyla fedaral olarak tanınırlar. *Teksas Lenapeleri (İng. Texas Lenapes, Texas Delawares, Texas Delaware Indians): Lenapelerin Teksas topraklarına gelmeleri 18. yüzyıl sonlarıyla 19 yüzyıl başlarında İspanyol Teksası döneminde olmuştur. 1820 civarında Missouri'den gelen Lenapeler Red Nehri ve Sabine Nehri çevresine yerleşmişlerdir. Yerleştikleri bu yeni topraklarda barışçıl Kadolara komşu olmuşlardır. Lenapelerin de barışçıl tutumu Meskika'nın 1821 yılında İspanya'da bağımsızlığını ilan etmesinden sonra da sürmüştür. Meksika Teksası döneminde, 1828 yılında Meksikalı general Manuel de Mier y Terán tarafından Teksas'ın doğusunda inceleme yapılmış ve bölgede 150-200 arasında Lenapa ailesinin yaşadığı tahmin edilmiştir. Teksas Devrimi sırasında 1835 yılında Teksas yetkilileri yerli kabilelerin desteğini kazanmak üzere onların arazi hak iddialarını müzakere etmek için üç komisyoncuyu göndermiştir. 1836 Şubat ayında Kızılderili topraklarının sınırlarını çizen bir haritada antlaşma yapılmış, fakat bu antlaşma Teksas hükumeti tarafındnan resmi olarak hiçbir zaman onaylanmamıştır. Lamar, Lenapeleri Teksas'taki yerleşimcilerin güvenliğini ve topraklarını tehdit eden yasadışı göçmenler olarak kabul etmiş ve onları Kızılderili Toprakları içindeki Red nehri'nin kuzeyine tehcir etmiştir. Ancak dağınık olarak yaşayan bazı Lenapeler Teksas'ta kalmıştır. 1841 yılında Lamar'dan sonra ikinci kez başkan olan Houston'ın Kızılderililerle dostane sürdürdüğü politika gereği hakları iade edilmiştir. Fort Bird'de 1843 yılında Bird's Fort Antlaşması'nda kalan Lenapeler ve birkaç diğer kabile müzakere edilmiş ve Lenapelerin Komançilerle barış görüşmelerinde yardımcı olması kararlaştırılmıştır. Lenape izcileri ve aileleri Komançileri etkileyip barış masasına oturtabilmek için Brazos ile Bosque nehirleri boyunca yerleşmişlerdir. Plan başarılı olmuş ve 1844 yılında bir barış konseyi oluşturulmuştur. *Teksas Siyah Seminoleleri (İng. Black Seminoles, Black Seminole Indians, Seminole-Negro Indians, Seminole Negroes, Texas Seminoles): Seminole Kızılderilileri ile Zenci kölelerin evliliklerinden oluşmuş melez toplumdur. Gopher John liderliğindeki Siyah Seminoleler. önce Oklahoma'ya sonra oradan da Teksas'a taşınmışlardır. Teksas-Kızılderili savaşlarında Kızılderililere karşı savaşan Siyah Seminole İzcileri (Black Seminole Scouts) ve Bufalo Askerler bunlardan kurulmuştur. == Nüfus 1900 ABD nüfus sayımına göre Teksas'ta yaşayan Kızılderililerin sayısı sadece 470 kişi iken 1990 yılındaki sayıları ise 65.877 kişidir Ayrıca bakınız == *Teksas-Kızılderili savaşları *Kızılderili Soykırım Müzesi *Meksika Kızılderilileri

Kaynaklar

Vikipedi

Teksas Kızılderilileri

Teksas'ın yerlisi olmayanlar

Kaynaklar

Kaynaklar

Teksas-Kızılderili savaşları

Kızılderililer

Pueblo Kızılderilileri

Na-Dene Kızılderilileri

Kızılderili Savaşları

Güney Atabaskları

Güneybatı Kızılderilileri

San Antonio

Teksas Kızılderilileri

Teksas Kızılderilileri Hakkında Detaylı Bilgi

Teksas'ın yerlisi olmayanlar

Kaynaklar

Kaynaklar

Görüşler ve Yorumlar

Okuma Önerileri

Teksas-Kızılderili savaşları

Kızılderililer

Pueblo Kızılderilileri

Na-Dene Kızılderilileri

Kızılderili Savaşları

Güney Atabaskları

Güneybatı Kızılderilileri

San Antonio