Sovyetler Birliği`nin çöküşü, Avrasya`nın merkezinde jeopolitik bir boşluk yarattı. Yakın çağın bu güçlü devletinin içine düştüğü durum Batı Avrupa ve Uzak Asya uçları arasında kalan bölgede yeni sıkıntıları ve belirsizlikleri de beraberinde getirdi. Bölgenin yakın geleceği tıpkı yakın geçmişi gibi tartışma konularına sahne oldu. Doğu Bloku`nda meydana gelen bu boşluk, Batı Avrupa ülkeleri üzerindeki tehdidi kaldırırken, uzun dönemde ciddi ve yeni politik gelişmelerin olabileceğinin de bir işaretidir.
Sovyetler Birliği`nin çöküşünü hazırlayan etkenler
Stalin 5 Mart 1953`te ölünce yerine, oldukça uzun bir mücadele sonunda, 1957 yılında Nikita Kruşçev geçti. Kruşçev döneminde Doğu-Batı ilişkileri çok sert ve tehlikeli boyutlara ulaştı. 1958`de başlayan Mao-Kruşçev mücadelesi, Kruşçev`in bir saray darbesiyle iktidardan düşürülmesi ile sonuçlandı. Yerine 18 yıl iktidarda kalacak olan Leonid Brejnev geçti. Brejnev döneminin en önemli olayı ise, 1 Ağustos 1975`te 35 ülkenin imzaladığı Helsinki Nihai Senedi veya diğer adıyla Helsinki Deklarasyonu oldu.Sosyalist Blok`un temellerini sarsan Helsinki Nihai Senedi; Mart 1985`te iktidara gelen Mikhail Gorbaçov`un ortaya attığı ``Glasnost`` (Açıklık) ve ``Perestrokya`` (Siyasi sistemin, devlet örgütünün ve hükümet organlarının yeniden yapılanması) fikir ve uygulamaları ile bütünleşince dağılma kaçınılmaz oldu. Çünkü, Doğu-Batı ilişkilerine bir yumuşama ve yakınlık getirilmek istenen Helsinki Nihai Senedi`nin yürürlüğe girmesi, Doğu Avrupa`daki tüm Sovyet uydusu ülkelerinde aydınları ve milliyetçileri harekete geçirdi. İnsan hakları ve hürriyet hareketleri şeklinde başlayan gelişmeler zamanla Moskova`nın hegemonyasına karşı bağımsızlık mücadelesine dönüştü. Ancak, bunlar patlama şeklinde değil, yavaş yavaş gelişen bir seyir takip etti.
Kısacası, Gorbaçov iktidara geldiğinde Sovyet komünizminin yapısını değiştirmeye karar vermişti. Bu değişme veya yeniden yapılanma iki koldan olacaktı. Bunlardan birincisi, siyasal iktidarın veya devlet yapısının değiştirilmesiydi. Hedef, komünist iktidarın tepki çeken baskıcılığını demokratik bazı uygulamalarla halk egemenliğine yaklaştırmaktı. İkinci hedef ise; ekonomik yapıda radikal değişikliklerin gerçekleştirilmesiydi. Bu suretle Sovyet Sistemi`ni güçlendirmeyi düşünen Gorbaçov, ABD ile rekabet düzeyine ulaşacağını umuyordu. Bu iki ana hedefin yanında silahsızlanma gayretlerini de gözardı etmedi. Bir bakıma Sovyetler Birliği`ni kurtarmak için her yolu denedi. Ancak, tüm çabalarına rağmen başlamış olan çöküşü tamamlanmasını engelleyemedi.Mark Almond, ``Revolution: 500 Years of Struggle for Social Change``, De Agostini Editions, Londra, 1996, s. 174
Dağılma süreci
Gorbaçov iktidarının dördüncü yılı bittiğinde, Sovyetler Birliği`nin siyasal yapısında çözülmeler başlamış bulunuyordu. Bu çözülmeler, 1991 yılı sonunda dağılmaya dönüştü. "Glasnost" ve "Perestrokya" ilkelerinin 1987 yılından itibaren uygulanmaya konulmasından hemen sonra Baltık Devletleri başta olmak üzere bağımsızlık ilanları başladı.``a.g.e.`` s. 175Baltık ülkeleri 23 Ağustos 1939`da Nasyonel Sosyalist Almanyası ile Sovyetler Birliği arasında imzalanan tarafsızlık ve saldırmazlık antlaşması ile Sovyet Rusya`ya terkedilmişti. Bu ülkelerden Litvanya 11 Mart 1990`da; Letonya 4 Mayıs 1990`da; Estonya da 8 Mayıs 1990`da bağımsızlıklarını ilan ettiler. Ancak, bağımsızlık ilanları Sovyetler`in dağılmasını istemeyen Gorbaçov başta olmak üzere Rus yöneticileri tarafından tepki ile karşılandı. Mücadele 21 Ağustos 1991`de Gorbaçov`u devirmek için girişilen darbe gününe kadar devam etti. Bu ülkeler aynı gün bir kere daha bağımsızlık ilanında bulundular.
Bu arada 23 Ağustos 1990`da da Ermenistan, Sovyetler Birliği içinde kalmakla birlikte, bağımsızlığını ilan etti. Gorbaçov, ülkede gerginliğin giderek artması üzerine 16 Mart 1991`de bir halk oylaması yaptırdı. Oylamada halkın, " Eşit egemenlik ilkesi içerisinde bir federasyon" isteyip istemediği soruldu. Üç Baltık ülkesi ile Gürcistan, Ermenistan ve Moldova`nın boykot ettiği halk oylamasına katılan diğer 8 ülkeden evet oyu çıktı. 11 Haziran 1991`de, Rusya Federasyonu Cumhuriyeti, Rusya Anayasası`nın Birlik Anayasası`ndan üstün olduğu iddiası ile egemenliğini ilan etti. Boris Yeltsin Rusya Federasyonu Başkanı seçildi.
Radikal komünistler 16 Ağustos 1991`de Gorbaçov`u karşı bir hükümet darbesi yaptılar. Gorbaçov, Kırım`da oturmak zorunda bırakıldı. Ancak Yeltsin karşı bir hareketle Gorbaçov`un Moskova`ya gelmesini ve görevine devem etmesini sağladı. 19 Ağustos 1991`de Kremlin Sarayı`na 1917`den önceki Rus bayrağı çekildi. Gorbaçov gelişmeler üzerine Komünist Parti Genel Sekreterliğini bıraktı ve 24 Ağustos 1991`den itibaren sadece Devlet Başkanlığı görevini üstlendi. Gelişmeleri yeni bağımsızlık ilanları takip etti. Sovyetler Birliği`nin dağılmasındaki en büyük gelişme Ukrayna`nın bir halk oylaması ile 24 Ağustos 1991`de bağımsızlığını açıklaması oldu. 25 Ağustos 1991`de de Beyaz Rusya`nın bağımsızlık ilanı birliğin tamamen dağılmasına neden oldu. 29 Ağustos 1991`de, Sovyet Komünist Partisi Yüksek Sovyet kararı ile resmen kaldırıldı. Bu karardan sonra Türk Cumhuriyetleri`nden Azerbaycan 30 Ağustos 1991`de; Özbekistan ve Kırgızistan 31 Ağustos 1991`de; Türkmenistan 27 Ekim 1991`de; Kazakistan 16 Aralık 1991`de bağımsızlıkla ilgili halk oylamaları yapıldı ve oylama sonunda ülkelerin büyük çoğunluğu bağımsızlıklarını istediler.