pusula
Türkçe pusula kelimesinin İngilizce karşılığı.n. compass, chit, note, scrip
Pusula, İtalyanca bir kelime olan Bussola kelimesinden Türkçe'ye girmiştir.
Bir pusula aslında yer manyetik alanının doğrultusunu gözlemlemekte kullanılan mıknatıslaşmış bir iğneden başka bir şey değildir. Temel organı hareketli bir mıknatıstan oluşan ölçü aygıtları da bu adla anılır.
Pusulanın Tarihi
En ilkel pusula suda yüzen bir tahta üzerine tutturulmuş mıknatıs taşından ibarettir. Çok eski zamanlarda dahi pusula bilinmekteydi.Pusulayı MS 100 yılında Çinliler icat etti. Mıknatısın kutupluluğunun ve yerin mıknatısa uyguladığı yönlendirme etkisinin ilk ayrımına varanların Çinliler olduğu sanılmaktadır. Çinliler, bu özellikleri 1100 yılına doğru kullanmışlardır. Pusuladan yararlanmayı Çinlilerden öğrenen Araplar öğrendiklerini Avrupalılara da aktarmışlardır. Böylece pusula XII. yy.'ın sonundan başlayarak Avrupada da kullanılmaya başlamıştır.
Fransa'da pusuladan ilk olarak 1200'de söz edilmeye başlandı. Bunu, 1207'de İngiltere ve 1213'te İzlanda izledi. O zamanlar pusulanın ilkel bir yapısı vardı. İlk önemli gelişmeyi gerçekleştiren Pierre de Maricourt oldu (1269). İğneyi bir mile geçirdikten sonra, bunu bir yanı saydam ve derecelenmiş bir kutunun içine yerleştirdi. Mıknatıslı pusula, yerin mıknatıssal alanı ile çalışarak yön gösterir.
Pusulanın Yapısı
Mıknatıslı pusula, yerin manyetik alanı ile çalışarak yön gösterir.Bir pusulada bulunan bazı özellikler
# Dönebilen manyetik iğne, kuzeyi gösteren ucu kolay görülmesi için diğerinden farklı (örneğin kırmızı) renkte olur.- Döner kapsül, içi sıvı doludur ve pusula iğnesi bulunur. Kapsülün görevi iğnenin titreşmesini azaltarak daha doğru okuma sağlamaktır.
- Kapsül çevresindeki bilezik, üzerinde 0-360 arasında dereceler işaretlenir.
- Yön oku ve ona paralel meridyen çizgileri, iğnenin altında yer alır ve kapsül ile beraber döner.
- Referans çizgisi, açı buradan okunur.
- Pusula tabanının dikdörtgen şeklinde ve şeffaf olması, Gidilecek Yön Oku bulunması ve kenarının uzun olması kullanımı kolaylaştırır.
- Cetvel, metrik ve inç olarak işaretlenmiş. Kısa mesafe ölçümlerini kolaylaştırır.
*Mıknatıs(manyetik) ile çalışan pusulalarda sapmalar olabilir bunlar iki bölüme ayrılır.
1-)yapay sapma (deviasyon)
2-)doğal sapma (varyasyon)
Şart olmasa da, bir pusulanın kullanımını kolaylaştıracak ve doğada gerek duyulabilecek ek özellikler
- Ayna kerteriz almanızı kolaylaştırır, ayrıca acil durumlarda sinyal vermek ve ışın odaklamak için kullanılabilir.
- Ayarlanabilir bir deklinasyon (manyetik sapma) oku. Kolayca ve güvenilir bir şekilde manyetik sapmayı düzeltmenize yarar. Pusula fiyatını çok arttırmakla beraber kullanmanız gerektiğinde çok mantıklı bir yatırım olduğunu anlarsınız.
- Klinometre (eğimölçer) , arazideyken yamacın eğimini ölçmenize yarar.
- Büyüteç, haritada iş içe geçmiş işaretleri okumayı kolaylaştırır.
- Romer cetvelleri. 1:25 000 başta olmak üzere çeşitli ölçekler için hazırlanmış bu cetveller haritada koordinat okuma - işaretleme işlemlerin hızlı ve doğru yapmanızı sağlar.
- Pusula taşıma ipi, sadece taşımak için değil haritadan mesafe ölçmek için kullanılır.
- Su terazisi ve gece aydınlatması bazı özel amaçlı pusulalarda bulunur.
Pusula Çeşitleri
Doğada kullanılan modern pusulaların çeşitleri standart plaka (a), aynalı (b), askeri (d) ve kutu(prismatik) (c) olarak sıralanabilir. Askeri tip ve kutu pusulalar doğa sporcusunun ihtiyaç duymadığı kadar hassas ölçüm yapabilirler, bu sebeple biraz daha kullanımları daha karmaşıktır. Çoğu kişinin ihtiyacı standart ya da aynalı pusulalardır. Oryantiring yapmak için ise en kullanışlı model parmak pusulalardır (e). Haritaya takılan ataç pusulalar (f) temel oryantiring için uygundur; tek başına veya yedek olarak taşınabilir.Belli başlı markaları
Silva, Suunto, Recta ve Brunton'dur.Pusala nedir?
Dünyanın manyetik sahasının yönüne tabi olarak ibresi daima sabit doğrultuda kalmak suretiyle yön gösteren bir cihaz. Pusulanın ibresi tam ortasından sürtünmesiz iğne yatak ile askıya alınmış manyetik metal bir çubuktur. Dünyanın manyetik çizgileri bu metal çubuğu boydan boya geçmek istediklerinden, çubuk, manyetik çizgilerin yönünde dönerek durur. Dünya manyetik çizgileri güney kutbundan çıkıp, atmosferde büyük bir daire çizerek kuzey kutbuna girerler. Dünyanın manyetik alanı kutuplarda içe basılı bir elipsoid biçimindedir. Bu manyetik sahanın, ergimiş halde bulunan mağmada dolaşan akımlardan meydana geldiği sanılmaktadır.Yönler
Pusulanın denizcilikte ve muhtelif yerlerde kullanılmasının artması ile 12. yüzyılda pusulanın gösterdiği yöne göre çeşitli istikametlere isimler verilmiştir. Meteorolojide rüzgar gülü olarak bilinen yönler, 32 değişik isim almış olup derece aralıkla bir daire üzerinde sıralanmıştır. Pusulada yönler güney veya kuzey kutbundan derece olarak ifade edilir. Mesela kuzeydoğu yönü (kuzey 45° doğu) şeklinde tarif edilir. 1920 senesinden sonra alınan umumi kararla, yön azimut olarak seçilmiş; dereceler kuzey sıfır olmak üzere saat yönünde büyüyen dereceler şeklinde doğu 90°, güney 180°, batı 270° olarak kabul edilmiştir.Yapısı
En basit şekliyle pusula, ortasından dengeye alınmış mıknatıslı bir çubuk ibreden ibarettir. İbrenin etrafında ayrıca yönlerin derecelerini gösteren bir kadran bulunur. Pusulada ibrenin kuzeyi gösteren ucu umumiyetle boyalı veya karanlıkta da görülmesi için fosfor bileşimli madde ile kaplıdır. Modern pusulalar, döner gösterge kadranı şeklinde yapılır ve bir sıvı içerisinde muhafaza edilir. Sıvının görevi, sarsıntıları önlemek ve sönümlendirmek içindir. Sürtünmeyi azaltmak için elmas yataklar kullanılır. Pusulalar, kullanma maksadına göre farklılıklar gösterir. Genel olarak kara, gemi ve uçak tipi pusulalar vardır. Denizde gemilerde kullanılan pusulalarda baş-kıç ve sancak-iskele sallanmalarını karşılamak ve pusulanın daima yatay durmasını sağlamak için halka düzeni kullanılır. Uçak pusulalarında, yerden yayın yapan radyoda yayın yönünü gösteren ayrıca bir ibre bulunur.Pusula hataları
Pusula hataları genel olarak sapma, değişme ve dönme hatası olarak üç sınıftır. Sapma hatası, dünya manyetik sahasının ekvatordan kuzeye ve güneye gittikçe yoğunluk ve açısının değişmesiyle ilgilidir. Dünya manyetik saha kuvvetinin dik bileşeni ekvatorda sıfırken kutuplara doğru gittikçe büyür. Pusula ibresini asıl çeviren kuvvet, manyetik sahanın yatay bileşeni olduğu için kutuplara doğru zayıflayan bu yatay bileşke kuvveti, ibrenin tam kutbu göstermesine yetmez. Pusula ibresinin enlemlere göre kutupları gösterirken yaptığı bu hataya sapma denir. Her şehrin bulunduğu enlem derecesine göre sapma açısı vardır.Değişme hatası, pusulanın bulunduğu yerde çok miktarda demir aksam olması veya elektrik akımı taşıyan kabloların bulunmasından doğar. Dünya manyetik sahası, demir kütleler ve akım taşıyan kablolar tarafından etkilendiği için pusula gerçek yönü gösteremez. Bu tür hata, pusula yanına konulacak tashih mıknatıs çubukları ile giderilir.
Dönme hatası, pusulanın ani hareketlerle ibresinin dünya manyetik sahası yatay bileşkesinin etkisinden kurtularak dönmesinden ileri gelir. Gemi ve uçak gibi ivme ve sallanma özelliği taşıyan araçlarda dönme hatası çok olur. Bu hata jiroskoplu pusulalar kullanılarak önlenir. Modern pusulalar jiroskoplu yapılmaktadır. (Bkz. Jiroskop)
Jiroskoplu pusulada sürtünmesiz iki elmas yatak arasında çok yüksek devirle dönen bir rotor vardır. Rotor iki adet halka arasında dengeli bir şekilde askıya alınmıştır. Halkalar birbirine dik iki eksen etrafında dönebilirler. Halkalarının dönme eksenleri birbirine dik ve rotor ağırlık merkezinde kesişirler. Halkaların görevi her yöndeki sallanmanın rotora intikalini önlemektir. Rotor yüksek devirle dönerken, rotor muhafazasına dışardan gelen hiçbir kuvvetle dönüş düzlemi değiştirilemez, böylece dönüş ekseni sabit bir noktayı gösterir. Buna jiroskobun atalet prensibi denir. Dönüş eksenini değiştirmek için rotora doğrudan doğruya kuvvet tatbik etmek gerekir. Rotor dönüş ekseni, tatbik edilen kuvvete dik doğrultuda hareket eder. Jiroskobun bu özelliğine, jiroskop yön sakınımı denir. Jiroskobun yön sakınımı prensibinden istifade edilerek her enlem için rotor yönü hassas bir şekilde kuzeyi gösterecek şekilde ayarlanabilir.
Pusula ile jiroskobik pusula arasındaki fark, birinin dünya manyetik kutbunu, diğerinin ise ideal kuzey olarak kabul edilen ve coğrafik kutbu göstermesidir. İki kutup arasında belli bir açı vardır.
Kaynak
Rehber ansiklopedisiPusulanın kuzeyi göstermesi Pusulayı kim icat ettiAyrıca bakınız
_01.jpg)
Lathe Inserts - 1 hafta önce