İrene | başlık = Bizans İmparatorluğu İmparatoriçesi | resim = | altyazı = Venedik'te "Pala d'Oro" daki resmi, X.yüzyıl | hüküm süresi = 797 - 802 | tahta geçmesi = 797 | diğer unvanları = İrene Atinalı | tam adı = Irene Sarantapechaina | önce gelen = VI. Konstantin | sonra gelen = I. Nikeforos | varisi = | kraliçe = IV. Leo | gözdesi = | eş 1 = | eş 2 = | eş 3 = | eş 4 = | eş 5 = | eş 6 = | çocukları = VI. Konstantin | hanedan = İsaurya Hanedanı | resmi marşı = | babası = | annesi = | doğum tarihi = yak. 752 | doğum yeri = | ölüm tarihi = 9 Ağustos803 | ölüm yeri = Midilli | defin tarihi = | mezar yeri = İstanbul |}} İrene (Yunanca: Ειρήνη) (d. yak.752 - o. 9 Ağustos 803) Irene Sarantapechaina veya Atinalı İrene (Yunanca:Ειρήνη η Αθηναία) olarak da anılan ve tam yetkili imparatorluk gücü ile 797-803 döneminde hüküm süren Bizans İmparatorluğu İmparatoriçesidir. 775-780 döneminde kocası Leo imparatorluk yapmakta iken karısı olarak imparatoriçe unvanı taşımış ve 780-797de genç oğlu VI. Konstantin imparator olarak hüküm sürerken taht naipliği yapmıştır. Tam yetkili imparatoriçe olarak 797-803de hüküm sürerken, (basilissa (βασίλισσα), 'imparatoriçe' olarak unvan taşımamış) basileus (βασιλεύς), 'imparator' olarak anılmıştır. Gençlik ve evlilikle imparatoriçelik İrene Atina'da yaşayan bir soylu aileye, Sarantapechos ailesine, mensuptu. Babası ve annesi çocukken öldüğü için bir soylu patrisiyen sınıfına dahil olan ve olasılıkla Helas Themasi valisi (strategos) olan amcası Konstantin Srantapechos tarfından büyütülmekteydi. 1 Kasım 769da, daha 17 yaşında iken, Bizans İmparatoru V. Konstantin tarafından Konstantinoplis'e getirtildi ve 17 Aralık'ta Hazar asıllı karısından olan oğlu Leo ile evlendirildi. Niçin imparatora gelin seçildiğini açıklayan tarihi kaynaklar bulunmamaktadır. Fakat Bizans tarihçilerinin kabul ettikleri en uygun açıklama Bizans geleneklerine göre bir "gelin-görücülük-müsabakası" yapıldığı; buna başkent ve taşradaki seçkin soylu ve yaşı uygun genç kızların katıldığı ve bunlar arasından damat olacak tarafından gelin olarak İrene seçildiğidir. 14 Ocak 771'de İrene ile Leo'nun, sonradan VI. Konstantin adıyla imparator olacak, bir oğulları oldu. İmparator V. Konstantin Ağustos 775'de öldü ve oğlu ve İrene'nin kocası Leo'ya 25 yaşında onun yerine imparator olarak taç giydirildi. Leo'da babası gibi putkıran (ikonoklast) politikalar uygulamaya devam etti. Fakat önceleri bu politika putsevenlere karşı çok ılımlı cezalar uygulanmakta iken sonradan bu cezalar daha şiddetlendi. Ağustos 789de birçok putseven saray mensubu ağır cezaya çarptırıldı. Doğru olduğu çok olası söylentileri yazan tarihçiler Leo'nun evlilik yatağında karısı İrene'nin saklamış olduğu ikonları bulduğunu ve bundan sonra da karısı ile aynı yatağı paylaşmaktan kaçındığını bildirirler. Buna rağmen, 8 Eylül 780de İrene'nin kocası IV. Leo öldüğü zaman tahta geçirilen 9 yaşında oğlu Konstantin için taht naibi olarak annesi İrene seçildi. Oğluna taht naipliği Oğlu tahta geçer geçmez iktidarı elinde bulunduran İrene çok tehlikeli bir komployu durdurmayı başardı. Kocasının üvey kardeşi ve en yüksek ünvan sahibi olan Sezar rütbeli Nikeforos ve yandaşları Nikoforos'u tahta geçirmek için bir komplo kurmuşlardı. İrene hemen Nekeforos'u ve onun komplo ortaklarının hepsini, imparatorluğa geleneksel olarak aday olamayacak, papaz rütbesi verdirdi ve papaz olarak kiliselerde o Noel'de ayin yapmalarını emretti. İrene, Papa ve Kutsal Roma Cermen İmparatorluğu'nun Karolenj hanedanı ile yakın ilişki kurmayı devlet politikasının önemli bir unsuru olarak kabul etmişti. 781'de İmparator Şarlman'ın üçüncü karısı "Hildegard"'dan olan kızı "Rotrude" ile Konstantin arasında bir nişanlanma anlaşması imzalandı. Bu Frank Prenses'e Yunanca öğretmek için bir idareci hoca gönderilmesi hazırlıkları nerede ise bitmekte iken, 787de oğlunun itirazlarına rağmen İrene'in isteklerine gore bu nişan bozuldu. Sonra Sicilya adası askeri valisi (Styrategod) olan "Elpidios" isyanı çıktı. İrene bu isyanı şiddetle bastırdı. Elpidios'un Konstantinopolis'de bulunan ailesi tutuklanarak onlara işkence uygulandı. Sicilya adasına güçlü bir donanma filosu gönderildi. Buna mukavemet edemeyen Elpidios Kuzey Afrika'ya Arap İfrikiyye'de Araplara sığındı. Abbasilerin Arap orduları Halife Mehdi ve Halife Harun Reşid dönemlerinde Anadolu'ya yıllık talan hücumları yapmakta devam etmekteydiler. General Mikhail Lacanodrakon bu hücumları dururmayı başardıysa da doğu sınırındaki "Bucellarius" Theması askeri valisi (strategos) Tatzates kaçıp Abbasilere sığındıktan sonra İrene yeni barış müzakerelerine girmek zorunda kaldı. Bu müzakereler sonunda üç yıllık bir barış imzalandı ve Bizans yıllık tazminat olarak 10.000 adet özel işlemeli ipek elbise vermeyi ile Arap tüccarlarına Bizans pazarlarının açılmasını kabul etti. İrene'nin taht naipliği sırasında uyguladığı en önemli politika "putkıran" politikaların ortadan kaldırılırak ikonlara ve heykellere verilen dinsel önemin yeniden tanınmasıdır. Bu politikayi uygulayabilmek için İrene önce Ortodoks Konstantinopolis Patriği olarak putsevenlere yakınlığı bilinen "Tarasios"'u seçtirdi. Sonra Patrikle birlikte iki önemli ortodoks kilisesi sinodu toplantısı yapılması için 784de bildiri yayınladılar. Bunlardan birincisi 786da Konstantinopolis'te toplandı. Fakat bu sinod toplantısında "putkiranlar" önemli yer almışlardı ve ordunun komutanları da genellikle putkıran taraftarları idiler. Bunlar İrene ve Patriğin "putseven" politikalarını kabul etmediler. İkinci toplantı Yedinci Ekümenik Konsey adı ile İznik (o zamanki Nicea) da yapıldı ve taht naibi ve patrik bu sinod için üyeleri iyi taramışlardı ve putkıran taraflısı askerlerin baskısı da bu taşra şehrinde daha azdı. İznik Sinodu 787de resmen putlara tapınmayı ve onlara büyük saygı göstermeyi serbest bıraktı. Bu sinod ayrıca resmen Doğu Ortodoks Hiristiyan Kilisesi ile Papa idaresindeki Roma kilisesini tek bir Hristiyan Katolik Kilise olarak ilan etti. Bu Papalık ile Bizans ılışkilerinin çok iyileşmesine neden olmasına rağmen Bizans'ın İtalya'da bulunan arazilerini ellerine geçirmek isteyen Frankların bu Bizans arazilerine hücumunu önleyemedi. 788de İtalya'da Bizans'a ait olan Istriya ve Benevento Franklar tarafından zaptedildi. İrene'nin askeri gayretleri ancak Balkanlarda biraz başarı kazandı. İslavlar güney Yunan arazilerine girip yerleşmişlerdi. 782de saray memuru Stavakios idaresindeki Bizans orduları bu arazilerin İslavlaştırillmasını önlemek için bir sefere giriştiler ve Bizans'ın burada genişlemesi ve Yunanca konuşanlarain buralara yerleştirilip İslavların atılması sağlandı. VI. Konstantin erginliğe erişmeye yaklaşınca İrene'nin otokratik hareket ve davranışlarından gocunmaya başladı. Fakat kendinin bağımsızlığını askeri bir komployla gerçeklekleştirmek için yaptığı uğraşlar boşa giti. İmparatoriçe bunları çok şiddetli güçle elimine etti ve bundan sonra sadakat yemininin kendi adına yapılması emir verdi. Bu 790da imporatoriçeye karşı olan hoşnutsuzluğun açık açık ortaya çıkmnasına neden oldu. Ermeni muhafız birlikleri başta olarak askerler resmen tek hüklümdarlarının VI. Konstantin olduğunu ilan ettiler. Konstantin ile İrene arasında bir dostluk olduğu boş görüntüsü yine devam ettirildi. Fakat 792de İrene resmen İmporatoriçe unvanını aldı. İmparatoriçe İrene oğlu Konstantin'in 791de Bulgarlara karşı yapılan askeri seferde askeri başarısızlığını kendi lehine bir avantaj olarak kullandı. Ayrıca oğlunun 15 Ocak 792de politik nedenle iktidarı ele geçirmek için karısı Ermeni Mary'yi boşayarak Theodostus ile tekrar evlenmesini halka uygunsuz bir davranış olarak tanıtmayı başardı. İmparatoriçe oğlunun "putkiranlar" sempatizanı olduğu için ülkede bir iç isyanın ortaya çıkmasında korkmaktaydı ve bu önlemek için oğlunun hayatını feda etmekten çekinmiyordu. "Putseven" saraylılar; piskoposlar ve papazlarla çok becerili bir entrika çeviren İrene, bu taraftarlarının kendi adına bir komplo hazırlamalarına önayak oldu. Konstantin bu komplodan ve İmparatoriçe'nin elinden kaçmak için taşra şehirlerinden destek almak için Konstantinopolis'den ayrıldı. Fakat bu şehirlerde bile kendi etrafını çeviren saraylı bürokratlar komployu hazırlayanlar ve İrene'nin adamlarıydı. Konstantin Boğazın Asya yakasındayken bu bürokratlar tarafından yakalandı; tutuklanarak Konstantinopolis sarayına götürüldü. Burada İmparatoriçe İrene'in emri ile gözlerini mil çekildi. Birkaç gün sonra da bu operasyon yaralarının iyleşmemesinden dolayı yaşamını kaybetti. Bu dehşet verici suikast dolayısıyla halk büyük kaygiya düştü; aynı zamanda ortaya çıkan bir güneş tutulma olayı ve aksi hava şartları dolayısiyla da bundan sonra 17 gün süren güneşin görülmemesi bu dehşet verici suikastın tanrı tarafından sevilmediğine alamet olduğu dedikodulari başkentte yayıldı. Tam yetkili imparator olarak saltanatı ve tahttan indirilişi 797de tam imparatorluk yetkileriyle hüküm sürmeye başlayan Irene 6 yıl, 803de bir komplo ile tahttan indirilinceye kadar, basilissa (βασίλισσα), 'imparatoriçe' olarak unvan taşımamış ve basileus (βασιλεύς), 'imparator' olarak anılmıştır. 799da Roma'da Papa III. Leo kendine destek verebilecek güçler aramakta idi. Kendisi halk içinden gelen bir din adamı olduğu için Roma'daki soylular, zenginler ve onlarla aynı sınıftan olan kilise papaz ve bürokratları tarafından sevilmemekteydi; 799da bu karşi güçlerin milislerinin bir silahlı hücumuna uğramış, bu grup tarafından papalıktan indirildiği bildirilmiş; hayatını zor kurtarıp Almanya'ya Frank Kralı Şarlman'a sığınmıştı. Kasım 799da Şarlman'la birlikte Roma'ya geri geldi ve ancak onun askeri gücü ile şehirde bulunabilmekteydi. O zaman bile Roma'daki Papa'nin koruyucusu olarak kabul edilen Bizans İmparatoru, bir orta-çağ Hristiyan'ının kabul edemiyeceği, bir kadın imparatoriçe, İrene, idi. Bu nedenle Papa III. Leo imparatorluk tahtının boş olduğunu iddia edebilmekte ve batıda bir Roma imparatorunu ilan edip ona kendisinin kutsal gücü ile tac giydirebileceğini düşünmekteydi. 25 Aralık 800de Noel Yortusunda III. Leo, Roma'da St.Peter Bazilikası'nda Frankların Kralı olan Şarlman'a Batı Roma İmparatorluk tacını giydirip onu ilk Kutsal Roma Germen İmparatoru ilan etti. Bu Bizans için hiç beklenmeyen ve hiç mi hiç istenmeyen büyük bir sürpriz olmuştu. Hatta Papa'nın İmparatorluğa, Bizans'a ve Konstantinopolis Patrikliği'ne karşı bir hakareti olarak görülmekteydi. İmparatoriçe İrene son saltanat yıllarında yeni bir koca aramaktaydı. Tarihçi "Günah Çıkartıcı Teofanes", bu nedenle İrene'nin Şarlman'la evlenmek icin müzakerelere geçtiğini fakat özellikle kardeşi Leo'yu tahta geçirmeyi düşünen ve İrene'ye çok etkili danışman olan "Aetios" tarafından karşı çıkıldığı için bunun bir kenara bırakıldığını yazmaktadır. Bizans soyluları ve saray bürokrasisi mensupları da Şarlman'ı ve Frankları barbar olarak görüp ortaya çıkan bu yeni gerçeği kabul etmemekteydiler ve İrene'nin böyle bir konuyu düşünmesini bile onlar tiksindirici ve korkutucu görmekteydiler. 802de soylular ve yüksek saray bürokratları İmparatoriçe İrene aleyhine bir komplo kurdular. 31 Ekim'de İrene biraz hasta olarak bir kır köşkünde iken bir grup patrisiyen ve saray memurları Büyük Sarayı ele geçirdiler. Hipadrom'da bir halk toplantısı organize ettiler ve İrene'nin tam yetkili imparatorluktan azledildiğini toplanan halka açıkladılar. Yerine en yüksek saray maliye memuru ("logothetes") olan Nikeforos'un imparator olarak tahta geçtiğini bildirdilar. İrene başkent merkezine getirildi; çok vakarlı bir şekilde hareket ettiği ve durumunu kabul etmiş olarak davrandığı bildirilmektedir. Ölümü ve evliya olup olmama sorunu İrene önce Büyükada (Prinkipo)da bulunan manastıra başrahibe olarak kapatıldı. Bundan sonra Midilli adasındaki Midilli şehrindeki manastıra sürgüne gönderildi. 9 Ağustos 803de orada hayat gözlerini yumdu. Cesedi İstanbul'a getirilerek Büyükadadaki manastırına gömüldü. Putların yeniden açıkça gösterilip onlara büyük saygı gösterme politikası, yani "ikonofil" politikası, ve manastırlara gösterdiği yakınlık dolayısıyla İrene Ortodoks Kilisesi büyükleri, özellikle "Stidioslu Teodor" tarafından, bir evliya kadar saygıya değer olduğu yazılagelmiştir. Bundan dolayı Batılı kilise tarihçileri ve Bizans tarihçileri çok kere İrene'nin Ortodoks Kilisesi tarafından resmen evliya olarak kabul edildiğini yazarlar. Fakat Ortodoks Kilisesi tarafından kilise ayinleri ve kilisesde tapınma hakkında resmen yayınlanan "Menaion" adlı kitap, otoriteli Aynaroz Manastırlı "Nikodemuş"'un yazdığı "Evliyalar Hayatı" adlı kitap ve diğer Ortodoks Kilisesi evliya hayatları kitapları İrene'nin "evliya" olduğunu yazmamaktadırlar. Ailesi İmparator IV. Leo ile evlilik yapmış olan İrene'in tek bir oğlu VI. Konstantin olmuştur. İrene bu oğlunu tahttan indirdikten sonra tam imparator yetkili hükmdar olmuştur. İrene'nin bir yakın akrabası olan "Theofono" I. Nikeforos tarafından oğlu ve varisi Stavrakios'a eş olarak seçilip onunla evlendirilmiştir. İsmi bilinmeyen bir başka yakın akrabası da Bulgar hükümdarı Telerig ile evlendirilmiştir. İrene'nin bir yeğeni olduğu da bilinmektedir. Ayrıca bakınız * Bizans imparatorları * Bizans imparatorları Dış kaynaklar * Ostrogorsky, Georg (çev. Fikret Işıltan), (1999 5.baskı) Bizans Devleti Tarihi, Ankara:Türkiye Tarih Kurumu ISBN 975-16-0348-X (Orijinal 1.baskı:1940) * Gregory, Timothy E. (çev. Esra Ermert), (2008), Bizans Tarihi, İstanbul:Yapı Kredi Yayınları ISBN 978-975-08-1507-2 * Norwich, John Julius, (1988) Byzantium: Early Centuries, Londra:Penguin ISBN 0-14-011447-5, say.366-381 * "Irene" maddesi Kazhdan, Alexander (ed) (1991) The Oxford Dictionary of Byzantium - 3 Cilt New York: Oxford University Press . ISBN 0-19-504652-8 * Ingilizce Wikipedia "Irene of Athens" maddesi
