gazete
Osmanlıca gazete kelimesinin Türkçe karşılığı.Fr. Genellikle günlük çıkan ve büyük boy olan neşriyat organı. (Bak: Mürcif)
İnsanların çeşitli konulardaki gelişmelerden ve olaylardan haberdar olmak arzusu, tarihin çok eski çağlarına uzanır. Gazete, bu arzuyu yazılı olarak ve herkese açık bir şekilde takdim eden bir yayındır.
Tarihte ilk olarak yazılı haber verme işine, Roma İmparatoru Julius Caesar tarafından tesis edilen ve mühim haberleri halka bildiren Acta Divrna isimli duvar ilanları ile başlandığı kabul edilir. Bunu merkezden taşradaki tanıdıklara yazılan, siyasi, ticari ve sosyal haberleri ihtiva eden günlük mektuplar takib etmiştir. Kanuni Sultan Süleyman zamanında vuku bulan Osmanlı-Venedik harpleri esnasında, Venedik hükümetinin emriyle yazılan ve memleketin muhtelif yerlerinde halka okunarak, harbin seyri hakkında bilgi veren, Venedik Mektupları’nı okuyan kimselere ödenen en küçük Venedik parası “gazetta”dan bugünkü “gazete” kelimesi çıkmıştır. Türkiye’de uzun yıllar “gazete” karşılığı olarak “ceride” kelimesi kullanılmıştır.
Matbaanın keşfi ve matbaacılığın günlük iş hayatına girmesi, bugünkü manada gazetenin temeli olmuştur. Günümüz anlayışına uygun ilk gazete (Avisa, Relation Oder Zeitung) Strasburg’da 1609’da Alman diliyle yayınlanmıştır. İlk İngiliz Gazetesi The Weekly News From Italy and Germany (1622) Londra’da; ilk Fransız Gazetesi Gazette (1631)’de Pariste yayınlanmıştır. İtalya’da 1640, Polonya’da 1661, Rusya’da 1702, Amerika’da 1704, İspanya’da 1724 yıllarında ilk gazeteler çıkmıştır. Almanya’da yayınlanan Leipziger Zeitung (1660), İngiltere’de Daily Courant (1702), Fransa’da Journal de Paris (1777) ilk günlük gazetelerdir.
İlk zamanlar, yalnız çeşitli olaylarla ilgilenen ve bunları halka duyuran gazetelerin siyasi hüviyet kazanmaları İngiltere’de başlamış ve ilk başmakaleler 1704’te basılmıştır. Fransız İhtilali, Fransa ve Almanya’da ilk siyasi gazetelerin çıkmasına sebeb olduğu gibi, siyasi haber ve yorumu da gazeteciğilin temel vasıfları arasına soktu. Bu tarihten itibaren çıkan gazetelerin tamamına yakını siyasidir.
Türkiye’de ilk gazeteler yabancılar tarafından çıkarılmıştır. Fransız Büyükelçiliği 1797’de İstanbul’da Gazette Française de Constantinople, İzmir’de 1824’te Charles Tricon Smyrnee ve Alexandre Black Spectateur Oriental isimli Fransızca gazeteleri çıkarmışlardır.
İlk Türk gazetesi Takvim-i Vekayi, 11 Kasım 1831’de Sultan İkinci Mahmud’un emriyle yayınlanmış, önceleri hem resmi, hem de özel haberlere yer verirken, daha sonra yalnız resmi haberleri yazarak Osmanlı Devletinin resmen ortadan kalkış tarihi olan 4 Kasım 1922 tarihinde son sayısını yayınlayarak kapanmıştır.
İlk özel Türk gazetesi, 1840 Ağustosunda William Churchill tarafından Ceride-i Havadis adıyla çıkarılmış, bunu agah Efendinin 21.10.1860 tarihinde çıkardığı Tercüman-ı Ahval ve Şinasi’nin 27 Haziran 1862’de yayınladığı Tasvir-i Efkar gazeteleri takip etmiştir. İlk günlük Türk gazetesi ise; 1864’te Alfred Churchill tarafından Ruzname-i Ceride-i Havadis adıyla çıkarılmıştır.
Meşrutiyete doğru ve daha sonraki yıllarda her gün bir yenisi ortaya çıkan siyasi gruplarca çıkarılan, sayıları gittikçe artan o günlerin Türkiye gazeteleri arasında Hürriyet, Tercüman-ı Hakikat, Vakit, İbret en ünlülarıdır. (bkz. Basın)
Gazete, Özellikle 20. yüzyılın ilk yarısında büyük önem kazanmıştır. Bunda, dünya milletleri arasında gittikçe artan siyasi, askeri, iktisadi ve sosyal münasebet ve mücadelelerin yanısıra, teknolojik gelişmelerin basın hayatına aktarılmasının büyük rolü olmuştur. Ayrıca; başta İngiltere olmak üzere, Avrupa hükümetlerinin gazete kağıdını gazetecilere ucuz ve vergisiz temini, az bir posta ücreti ile dağıtması ve sanayi inkılabı neticesinde ortaya çıkan firma ve mamullerinin reklam ihtiyaçları dolayısıyla gazetelerin maddi gelir sağlamaları, böylece gazete fiyatlarının ucuzlayarak geniş halk kitleleri tarafından okunur olması, gazeteciliği ön plana çıkaran diğer sebeplerdir. Bu arada, demokrasi idarelerinde iktidar mücadelesi yapan partilerin ve icraatlarını beğendirmek isteyen hükumetlerin görüşlerini halka yayarak benimsetmek ve destek sağlamak, kamuoyu (efkar-ı umumiye) teşekkül ettirmek arzularının tahakkuku için gazetelerden faydalanma yolunu seçmeleri de hatırlanmalıdır.
Bugün dünya ülkelerinde yayınlanan gazeteler iki büyük grupta toplanır. Birinci gruptakiler hür rejimlerle idare edilen ülkelerde, kanun çerçevesinde serbest şekilde yayın yapanlar; ikinci gruptakiler de, doğu bloku (komünist) ülkeler başta olmak üzere diğer totaliter rejimlerin bulunduğu ülkelerde hükümetlerin kontrolünde ve emrinde yayın yapanlar. Ülkemizdeki gazeteler, birinci gruba dahildir ve basın kanunu çerçevesi içinde serbestçe yayın yaparlar.
Bundan başka gazeteler; bütün memlekete hitab ediyorsa milli; bir bölgeye hitab ediyorsa bölge; bir il veya ilçede yayınlanıyorsa mahalli ve milletlerarası yayın yapıyorsa beynelmilel olarak sınıflandırılır. Konularına göre de; siyasi, iktisadi (ekonomik), edebi, magazin, ihtisas (belli bir meslek), spor gazeteleri olarak ayrılırlar. Öğle üzeri yayınlanan gazetelere akşam; dini bayram günleri gazeteciler cemiyeti tarafından yayınlananlara da bayram gazetesi denir. Yayın sürelerine göre de günlük, haftalık, on beş günlük ve aylık gazeteler vardır. Hitap ettikleri okuyucu yaş ve seviyesi itibarıyla da çocuk, gençlik ve aile gazetesi gibi çeşitleri bulunmaktadır. Duvar gazetesi ise; okullarda öğrenciler tarafından çıkarılan ve Çin’in an’anevi halk haberleşme vasıtası olan özel bir gazetedir.
İlk zamanlar, daha çok bir toplum hizmeti vermek gayesiyle yayınlanan gazeteler, günümüzde (istisnalar hariç) hemen hemen ticari bir mahiyet almıştır. Gazete sayısının artması ve mesleğin bütün dünyada yaygınlaşarak mensuplarının çoğalması, gazeteleri birbirleriyle rekabete sürüklediği gibi; radyo-TV-video ve diğer haberleşme vasıtalarının gazetelerde bulunmayan üstünlüklerle günlük hayata girmesi de gazeteleri varlıklarını sürdürmek mücadelesine itmiştir. Bazı gazeteler, bu durum karşısında ciddiyet, güvenilirlik ve genel seviyelerini arttırarak okuyucu tarafından aranır olmak yolunu tutarken; bazıları da piyangolar, güzellik müsabakaları, çeşitli oyunlara dayalı yarışmalar tertipleme ve promasyonlarla okuyucularını kendilerine bağlama ve tirajlarını arttırma denemelerine girmişlerdir. Milletlerdeki anlayışlara göre, genel ahlak sınırlarını zorlayan ve tartışmalara sebeb olan yayınlar da bu cümledendir.
Tiraj bakımından dünyanın en büyük gazetesi Ashai Japonya’da yayınlanmakta ve dağıtımının % 90’ı okuyucuların adreslerine kadar götürülerek elden yapılmaktadır. Türkiye’de bu şekildeki elden dağıtımı ilk defa Türkiye Gazetesi 1982 yılından itibaren gerçekleştirmiştir.
International Herald Tribune, The Times, Le Monde, Guardian, Wall Street Journal, Financial Times, Daily Telegraph, bütün dünyada okuyucu bulan Ünlü gazetelerdendir.
Ülkemizde; Cumhuriyet, Günaydın, Hürriyet, Milli Gazete, Milliyet, Sabah, Tercüman, Radikal, Türkiye, Yeni Asya, Yeni Şafak, Vatan ve Zaman ise, belli başlı gazetelerdir. Rapor ve Dünya Türkçe ekonomik gazeteleridir. Fuar ve Medikal, ihtisas gazeteleridir.Türkiye Gazetesi Yayın Topluluğu tarafından İngilizce yayınlanan Made in Turkey hem milli, hem de beynelmilel ekonomik bir gazetedir.
Gazeteci: Gazete yayınlayan veya gazetede çalışan; işi haber toplamak, yazmak ve çeşitli safha ve şekillerde gazetenin hazırlanmasına, ücret karşılığı iştirak eden kimse. Muhabir, muharrir, yazı işleri müdürü, genel yayın müdürü, istihbarat şefi vs. gibi mesleki isimlerle anılırlar. Bir kimsenin gazeteci sayılabilmesi için her şeyden önce bir gazete veya mevkutede, haber veya fotoğraf ajansında, fikri çalışması bedeni çalışmasından çok olmak üzere ücret karşılığı çalışması lazımdır. Bu şartları taşıyan bir gazetecinin ülkesine göre değişen ve çalıştığı müessese nezdinde ücret isteme, ücretli izin, terfi, başka iş tutma, kıdem gibi çeşitli hakları vardır. Ayrıca bazı kamu imkanlarından tesbit edilen ölçüler içinde faydalanırlar.
Gazetecilik; ilk yıllarda tamamen meslek içinde öğrenilen bir sanatken bugün bütün dünyada gazetecilik meslek okulları bulunmaktadır. Ancak meslek içinden yetişme ve başka mesleklerden gazeteciliğe geçmek de halen revaçtadır.
Türkiye’de okullarda ilk gazetecilik eğitim ve öğretimi 1948 yılında Fehmi Yahya Tuna’nın İstanbul’da açtığı lise seviyesindeki gazetecilik okuluyla başlar. İlk resmi Gazetecilik Enstitüsü ise İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesine bağlı olarak 1950 yılında tedrisata başladı. 1965’te Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesine bağlı Basın Yayın Yüksek Okulu, 1967’de Başkent Özel Yüksek Okulu, 1968’de İzmir Gazetecilik Özel Yüksek Okulu açıldı. Son yıllarda yeni açılan üniversitelere bağlı olarak çeşitli illerde gazetecilik okulları açıldı. İstanbul-Marmara Üniversitesine, Ankara-Gazi Üniversitesine, İzmir-9 Eylül Üniversitesine, Eskişehir-Anadolu Üniversitesine bağlı olarak Basın-Yayın Yüksek Okulları açıldı. Eskişehir Anadolu Üniversitesine bağlı olarak eğitim yapan okulun ismi İletişim Bilimleri Fakültesi olarak değiştirildi. Basın Yayın Yüksek Okulu ismi altında eğitim yapan Gazetecilik Okulları, 1991 yılından itibaren İletişim Bilimleri Fakültesi adı altında öğretim yapmaktadır.
