Destan, milletlerin hayatında büyük yankılar uyandırmış (savaş,göç, istila gibi) tarihi olayların (yangın, salgın hastalık, sel, deprem gibi) toplumsal ve doğal olayların çağdan çağa aktarılmış, aktarılırken de hayal unsurlarıyla oluşmuş, süslenmiş, değiştirilmiş çok uzun manzum eserlerdir. Bilinen en eski edebiyat türlerinden biridir. Mitoloji, efsane, folklor ve tarihi öğeler içerir. Destanlar ve destansı öyküler ilkçağlardan beri dünyanın her yerinde gelenekleri sonraki kuşaklara aktarmak için kollektif olarak yaratılmış edebi biçimlerdir.Destanların Ortak Özellikleri
Hepsinde yarı tanrısal nitelikler taşıyan bir ya da birçok kahramandan söz edilir. Destan bu kahramanın eylemleri üzerine kurulmuştur. Olaylar çok geniş bir kozmik coğrafya üzerinde geçer. Bir destanın dünyası ortaya çıktığı zaman içinde düşünebilecek her şeyi barındıran bütünsel, çok yönlü bir dünyadır. Hemen bütün destanlarda uzun yolculuklar anlatılır. Çoğu destanda olaylara doğaüstü yaratıklar da katılır. Kişiler, olaylar, doğal varlıklar hep gerçek yaşamdaki boyutlarından daha büyük, daha zengindir. Özellikle sözlü destanlarda uzun anlatı, betimleme (tanımlama) ve konuşma bölümleri bulunur. Öykü içinde öyküye yer verilir. Törensel söyleyişler ve kamusal duyarlılık hakimdir. Gerçek yaşamın yansımaları da destanların içinde bazen realistik çoğu zaman da stilize edilmiş halde bulunur. Destan sahiplerinin yaşadıkları doğal çevreye ilişkin bilgiler edinmek mümkündür.
Destan Türleri
*- Yapma (Yapay) destanlar
*- Doğal destanlar
- Destanlar 3 safhadan oluşur:
*1. Halkın benliğinde iz bırakan olaylar ve bunda rol oynayan kahramanlar(çekirdek)
*2. Olayın ağızdan ağıza aktarılması(yayılış)
*3. Daha sonra yazıya geçirilmesidir(derleme)
- Destanlar sözlü ve yazılı olmak üzere ikiye ayrılır:
*- Doğal Destanlar (İslamiyet öncesi ve İslami Dönem Destanları, Sözlü Destanlar, Anonim)
*- Yapay (Örn. Nazım Hikmet - Kuvayı Milliye, yazılı destanlar)
Doğal Destanlar
Doğal Destanlar anonim (yazarı belli olmayan),ilkel dönemde yaşanmış olayları konu alan ve sözlü destan türüdür. Türk edebiyatında doğal destanlar İslamiyet öncesi ve İslami dönem olmak üzere ikiye ayrılır. Bu destanların çoğu destan döneminde yani İslamiyet öncesi dönemde ortaya çıkmıştır. Destan dönemi çok eski dönemlerde mitolojilerin ortaya çıktığı dönemdir. İnsanların evreni, yaradılışlarını, yaşanılan tüm doğa olaylarını sorguladıkları, adlandırmaya çalıştıkları dönemdir. (Örn. Yunan mitolojisindeki Zeus ve Afrodit gibi tanrı ve tanrıçaların ortaya çıkması bu dönemdedir.)
- Destanların temelinde çekirdek bir olay vardır. Bu olay gerçektir. Zaman içerisinde yaşanmış olan bu gerçek olay o millet tarafından; kimi zaman benzetmeler, kimi zaman abartmalar kullanılarak yaratılmıştır.
- Özellikle İslamiyet öncesi döneme kaynaklık ederler.
- Destanların dil ve anlatımı kimi zaman kahramanlara olağanüstü özellikler kazandırır, ifadeler açıktır. Uzun betimlemeler yer almaz.
- Sözlü ürünlerdir. Doğal destanların üç dönemi vardır :
*1. Ortaya çıkma
*2. Yayılış
*3. Derleme
- Destanlar manzum örneklerdir. Bu, akılda kalıcılığı ve sürekliliği sağlamak içindir.
- İslamiyet öncesi Türkler göçebe yaşam tarzı sürerlerdi. Atçılık ve avlanma onlar için önemlidir.Göktanrı inancı hakimdir. Tüm bu sosyal şartları aynı zamanda destanlarda görebiliriz.
- Destanlarda iki tip vardır :
*1. "Veli" tipi (yol gösteren, yaşlı pir kişi)
*2. "Alperen" tipi (savaşçı, cesur, korkusuz kişi)
- Özellikle bazı destanlarda, anlatılan bölüm hikaye, karşılıklı konuşmaların ve seslenmelerin olduğu bölüm nazımdır. Yani nazım ve nesir iç içedir. (Destanların aslı manzum örneklerdir)
Doğal destanların özellikleri
1. Toplumun ortak görüşlerini yansıtması
2. Olağanüstü özellikler taşıması
3. Kişilerinin seçkin olması (Kral, Han, Hakan, vb.)
4. Milli dilde söylenmiş olması
5. Milli nazım ölçüsüyle söylenmiş olması
6. Oldukça uzun olması
7. Konuları bakımından savaş, deprem, yangın, mizah, ünlü kişilerin yaşamları şeklinde sıralanabilmesi
Doğal destanlara örnek:
İliada, Odysseia - Yunanlıların (Homeros)
Kalevala - Finlilerin
Nibelungen - Almanların
Ramayana, Mahabarata - Hintlilerin
Cid - İspanyolların
Chanson de Roland - Fransızların
Gılgamış - Sümerlerin
Yapay Destanlar
Yazarı belli olan,daha yakın zamanda yazılan ve olağanüstü durumlara az yer veren bir destan türüdür.
- Örnekler:
- - Vergilius’un Aeneis’i: M.Ö. 29. ve 19. yüzyılları kapsar. Troyalı Aeneias’in uzun ve zorlu bir yolculuktan sonra Latin ülkesine gelerek Lavinium kentini kurması anlatılır. Lavinium sonradan Alba Langa ve Roma kentlerinin yerine kurulan ilk kenttir.
- - Milton’un Kayıp Cennet'i (Paradise Lost): İnsanın cennetten kovuluşu ve tanrının şeytanla mücadelesini anlatır.
- - Dante’nin İlahi Komedya'sı (La Divina Commedia): MS 1310-1321 yılları arasında yazılmıştır.
- - Tosso'nun Kurtarılmış Kudüs'ü
Yapma (Yapay) destanlara örnek:
Virgilius - Aeneit
Dante - İlahi Komedi
Tasso - Kurtarılmış Kudüs
Milton - Kaybolmuş (Kaybedilmiş) Cennet
Firdevsi - Şehname
Sözlü Destanlar
Yazının henüz bulunmadığı ve yaygınlaşmadığı bir kültürde doğan ve kuşaktan kuşağa sözlü olarak aktarıldıktan sonra yazıya geçirilen destanlardır. Ozan ve şarkıcıların değişik zamanlarda söylediği şarkı ve şiirlerin bütünleşmesi ve işlenmesiyle oluşturulurlar.
Sözlü Destanlara Örnek
- Gılgamış: MÖ 3000 yıllarında Mezopotamya’da ortaya çıkmıştır. Bilinen en eski destandır. Babil ve Akad toplumlarınca da benimsenmiştir. Ama bugüne kalan en eksiksiz biçimi Sümer toplumunda ortaya çıkmıştır. Zalim Uruk kralı Gılgameş’in ölümsüzlük arayışını anlatır. Gılgameş ve arkadaşı Enkidu ile birlikte uzun arayışlardan sonra ölümsüzlük otunu bulur, ama bir yılana kaptırır.
- İlyada ve Odysseia: MÖ 11-12’nci yüzyıllarda geçtiği sanılmaktadır. Homeros destanları olarak bilinirler. Yunan Yarımadası’ndaki Akhalar’ın, Anadolu’daki İon krallıklarına saldırısı ve Akha kral ve prenslerinin daha sonraki serüvenleri anlatılır. Özellikle Odysseia, Yunan Tragedyası ve Batı edebiyatının önemli bir kaynağıdır.
- Beowulf: Eski İngilizce halk destanı
- Heldenlieder: Eski Almanca kahramanlık türküleri
- Nibelungenlied: Almanya
- Kudrunlied: Almanya
- Chanson de Geste: Fransa (kahramanlık şarkısı)
- Chanson de Roland: Frank kralı Charlemagne’ın savaşlarını anlatır
- El Cantar de Mio Cid: İspanya
- Mahabharata: Hindistan
- Ramayana: Hindistan
- Heike Monogatari: Japonya
Türk Edebiyatında Destan
Asya kıtasının çeşitli bölgelerinde yaşayan Türk boyları arasında zengin bir destan geleneği vardır. Bilinen Türk destanları arasında en eskisi Yaradılış Destanı'dır. Altay Türkleri arasında söylenmektedir. V. Radlov tarafından saptanıp yazıya geçirilmiştir.
Türk Destanları
Sözlü Dönem Türk Destanları
Türk destanları, kainatın, insanın, kadının ve erkeğin yaradılışı; Türk milletinin doğuşu, çeşitli Türk devletlerinin kuruluş, gelişme, çöküşleri, zafer ve yenilgileri gibi konularla beraber pek çok sebep açıklayıcı efsaneyi de içinde barındırır. Bütün dünya edebiyatlarında olduğu gibi Türk edebiyatının da ilk örnekleri destanlardır
İslamiyet'ten Önceki Destanlar:
- 1. Altay - Yakut
* Yaratılış destanı
* Alp Er Tunga Destanı
* Şu Destanı
* Oğuz Kağan Destanı
* Atilla Destanı
* Bozkurt Destanı
* Ergenekon Destanı
* Türeyiş destanı
* Göç Destanı
İslamiyet'in Kabulünden Sonraki Destanlar
* Satuk Buğra Han Destanı
- 2. Kazak-Kırgız Kültür Dairesi
* Manas destanı
* Cengiz-name
* Timur ve Edige Destanları
- 5. Selçuklu-Beylikler ve Osmanlı Dönemleri
* Seyid Battal Gazi Destanı
* Danişmend Gazi Destanı
* Köroğlu Destanı
* Saltukname
Sözlü Dönem Türk Destanlarının İçeriği
* Alpamış Destanı, Orta Asya'nın bütününde bilinir; en çok basımı yapılmış destandır.
* Saka Destanı, İskit Türkleri’ne aittir. Bu destan zinciri içinde Alp Er Tunga ve Şu parçaları bulunur.Bunlar Kaşgarlı Mahmut’un Divanü Lugati-t-Türk adlı eserinde yer almıştır.
* Oğuz Kağan Destanı, 14’üncü yüzyılda derlenmiş özet nitelikte bir metindir. Oğuz Kağan’ın doğumu ve üstün nitelikleri, askeri başarıları ve ülkeyi oğulları arasında pay edişi anlatılır.
* Dede Korkut Hikayeleri, Oğuz Türkleri’nden günümüze gelen tek destan metni ise Dede Korkut Kitabı’dır. Bayındır Han soyundan geldikleri sanılan Akkoyunlular’ın egemen olduğu Kuzeydoğu Anadolu’daki olaylar ve müslüman oğuzların yaşamı anlatılır.
* Göktürk Destanları, çeşitli parçalardan oluşmuştur. Bozkurt parçasında Göktürkler’in bir boz kurdun soyundan geldikleri, Ergenekon parçasında ise Ergenkon’a sığınmaları, çoğalıp buraya sığmayınca dağı eriterek dış dünyaya çıkmaları anlatılır. Köroğlu parçasında, göçebe Oğuzlar’ın Horasan ve Hazar’da İranlılarla savaşlarından sözedilir. Bunlardan biri de Ergenekon Destanı'dır.
* Manas Destanı, Kırgız Türkleri'nin putperest Kalmuk ve Çinliler’le savaşları vardır.
* Saltukname(Saltuk-name), Anadolu Türk destanlarındanbirisidir ve Sarı Saltuk, Batı Anadolu ve Rumeli olayları anlatır.
* Cengiz Han Destanı, Moğol istilasından sonra Kıpçak bozkırlarında ve eski Uygurların yaşadığı bölgelerdeki olayları anlatır.
* Timur Destanı, Timur’un savaşları ve kişiliğine yer verir.
* Danişmend Gazi Destanı, Türklerin Anadolu’yu ele geçirmeleri anlatılır.
* Battal Gazi Destanı, Anadolu’daki Türk-Bizans savaşları yer alır.
İlgili başlıklar
