152-mm obüs-top model 1937 (ML-20), SSCB tarafından geliştirilen ve II. Dünya Savaşı sırasında kullanılan hem obüs ve hemde top olarak kullanılabilen bir silahtı . II. Dünya savaşı boyunca kullanılan top savaşın ardından uzun süre Kızıl Ordu servisinde kaldı ve 20. yüzyılın ortaları ve sonlarına doğru birçok çatışmada kullanıldı.
Tanımı
ML-20 resmi olarak obüs-top olarak sınıflandırılmıştır. Bunun sebebi silah hem obüs hemde top özelliklerini bir arada taşıyordu. Bu özelliği sayesinde farklı açılardan ateşlenen 13 farklı türde mermiyi atabiliyordu. Topun üzerinde hem direk hemde panoramik dürbün bulunuyordu. Bu sayede hem doğrudan atış hem de destek atışı sağlayabiliyordu. Balistik hesaplamaları ve meteorolojik şartlara göre düzenleyen bir mekanizması vardı. Kısaca meteobalistik toplama adı verilen bu cetvel hava durumuna göre ateşleme açısını veriyordu. II. Dünya Savaşı sonrasında birçok topta bu sistem kullanılmıştır.Topun namlusu hem bütün hem de parçalı olabiliyordu. Topun yumuşak geri tepmesinin en önemli nedeni namlu ağzındaki gaz susturucusu idi. Güvenlik sisteminden ötürü mermi tam yerleştirilip namlu kundağı kapatılmadan mermi ateşlenemiyordu. Yüksek açılı mermi atışlarında mermiyi yüklemek için yakalayan bir sistem bulunuyordu. Top trigyer kayışı çekilerek ateşleniyordu.
Geri tepme sistemi hidrolik susturucudan oluşuyordu. Sistemde toplamda 22 litre sıvı bulunuyordu. Top ateşlendiğinde geri tepme sistemi 45 Atmosfer basıncı güce ulaşıyordu.
Çatal ayaklı taşıma sehpasının kalkanı ve sabitleme mekanizması bulunuyordu. Makas yaylı süspansiyonun yanında tekerlekleri lastik kaplıydı. Çekilmesi sırasında namlu geriye doğru bakmaktaydı. Namlu öne doğru olarak çekilebiliyordu ama çekme hızı saatte 4-5 kmye düşüyordu. Normal çekme hızı 20 km/sti. 8 ila 10 dakika içerisinde top atışa hazır hale gelebiliyordu. Taşıma sehpası ``52-L-504A`` ayrıca 122-mm top M1931/37 modelinde de kullanılmıştır.
Üretim hikayesi
Çarık Rusya sı Ordusundan Kızıl Orduya kalan topçu sınıfı silahlar içerisinde Schneider firması tarafından geliştirilen 152-mm kuşatma topu M1910 da bulunuyordu. 1930 lu yıllarda iki defa modernize 152-mm top M1910/30 ve 152-mm top M1910/34 adında iki farklı modeli bulunuyordu. Buna rağmen topun hareketlilik, yükselme açısı ve yanal dönüş hızının arttırılması gerekiyordu. 1935 ile 1936 yıllarında Motovilikha bulunan ``Fabrika No. 172`` (bilinen adı ``Perm Fabrikası``) bünyesinde Ana Top Bölümünün isteği üzerinde modernleştirme çalışmasına başlandı.Fabrika tasarım bölümünün kısa sürede ML-15 ve ML-20 adında iki top geliştirdi. İki topta M1910/34 topuna ait namlu ve geri tepme sistemini kullanıyordu. ML-20 bunların yanında M1910/34 e ait tekerlek, taşıma sehpası ve süspansiyonları kullanıyordu.
ML-15 Nisan 1936 tarihinde başlayan deneme atışları yapılan değişikliklerin ardından Mart 1937 tarihinde yeniden başladı. ML-20 modeli ise Kasım 1936 dan başlayan ve sonraki seneye kadar uzanan denemelere tabi tutuldu. Yapılan elemelerin ardından (en çokta taşıma sehpası ile ilgili sebeplerden) ML-20 modeli seçildi. Üretimi 22 Eylül 1937 tarihinde başlanan topa resmi olarak 152-mm obüs-top model 1937 oldu. (Rusça152-мм гаубица-пушка образца 1937 года (МЛ-20)).
Neden ML-20 modelinin seçildiği tam bilinemiyor. ML-15 daha hafif (500 kg çatışma ve 600 kg taşıma ağırlığı daha azdı.) ve da iyi hareket kabiliyetine sahipti. (azami çekilme hızı 45 km/s). ML-15 in olumsuz tarafı ise karmaşık taşıyıcı sehpasıydı. (bununla beraber ML-20 nin son modellerinde ML-15 e ait sehpanın parçaları kullanıldı). Bazı kaynaklara göre bunun sebebi ML-20 nin daha ucuz olması ve M1910/34 ile benzer özelliklerinden ötürü üretiminin kolay olasıydı.
Üretim tarihi
Top 1937 ile 1946 yılları arasında üretildi. Toplamda 6,884 adet üretilen topun yanından 4,000 adet ML-20S namlu ise SU-152 kundağı motorlu obüs kullanıldı. ML-20 ileride yerini D-20 152 mm topa bıraktı.style="vertical-align:top; text-align:center; border:1px solid #996; background-color:#996; color:#fff; font-weight:bold;" style="vertical-align:top; border:1px solid #996; background-color:#ddb; text-align:center;" style="vertical-align:top; border:1px solid #996; text-align:center;"
| Yıllara göre ĞœL-20 üretimi, adet. Shirokorad A. B. - Encyclopedia of the Soviet Artillery | |||||||||||
| Yıl | 1937 | 1938 | 1939 | 1940 | 1941 | 1942 | 1943 | 1944 | 1945 | 1946 | Total |
| Üretim, adet | 148 | 500 | 567 | 901 | 1,342 | 1,809 | 1,002 | 275 | 325 | 15 | 6,884 |
Bazı yıllarda azalan üretimin iki sebebi vardı.İlki bu yıllarad üretilen namlular ML-20S ti ve araçlarda kullanıldı. Ayrıca Lamanların cepheye sürdüğü ağır tanklara karşı ML-20 yerine fabrikalar A-19 122 mm top üretimine ağırlık verdi.
Organizasyon ve kullanımı
Kızıl Ordu
ML-20 ler kolordu bünyesinde örgütlendi. 122-mm top A-19 lar ile birlikte kullanılan silahlara kısaca "kolordu çifti" adı takıldı. 1940 ile 1941 yıllarında üç tür topçu kolordu alayı düzeni vardı:- İki tabur ML-20 ve bir A-19 veya 107-mmlik topçu taburu (toplam 24 ML-20s).
- İki tabur ML-20 ve iki adet A-19 veya 107-mmlik topçu taburu (toplam 24 ML-20s).
- Üç tabur ML-20 (toplam 36 ML-20s).
Ancak Büyük Vatanseverlik Savaşının patlak vermesi ile topçu kolorduları dağıtıldı. Bu savaşın ardından tekrar eski hallerine döndüler. Yeni kurulan topçu alaylarında ise 122-mmlik toplar veya 152-mmlik obüsler bulunuyordu. Bazı ML-20 ise aralarında kullanıldı.
1943 yılında ordu bünyesindeki topçu alayları altında organize edildi. Her alayda 18 adet ML-20 bulunuyordu. 1945 yılında savunma ordusu bunyesindeki topçu tugaylarında ise 36şar adet ML-20 bulunuyordu.
ML-20ler bunu dışında Genelkurmay Yedek Kuvvetleri bünyesinde topçu alayı (24 adet) ve tugayı (36 adet) şeklinde organize edilmiştir.
Düşman piyadesine karşı dolaylı atış için geliştirilen silah düşman savunma hatlarını parçalamak içinde kullanıldı. Ağır OF-540 yüksek patlayıcılı parçalı mermiler 20-30 mm kalınlığındaki zırhlara karşıda etkiliydi. Kalın zırhlı araçların zırhını delemese bile şasesine zarar vereyor veya araç içerisinde patlamaya sebep oluyordu. Doğrudan yapılan atışlarda tareti orta sınıf tank gövdesinden ayırabildiği gibi ağır tankınıda sıkıştırıyordu.
Sahip olduğu zırh delici mermiler ile düşman zırhlılarına karşıda etkili güçü vardı. Ancak büyük yapısı, yavaş yanal dönüş açısı ve düşük atış sıklığından ötürü tanksavar silahı olarak pek te ideal değildi. Ancak 1943 yılında Kızıl Ordu elinde bulunan toplar içerisinde Nasyonal Sosyalist Alman İşçi Partisi Almanyasına kompozit zırha sahip ağır zırhlı Tiger I tankına karşı en etkili birkaç toptan birisiydi. Neredeyse bir kilometerden tankı etkisiz kılıyordu.
Kızıl Ordu tarafından Büyük Vatanseverlik Savaşının tüm çatışmalarında etkili olarak kullanılan top Kış Savaşı sırasında Mannerheim Hattı savunmasının aşılmasında çok başarılı oldu.
Mükemmel bir yapıya sahip olan top, buna kolay üretimide dahil, Kızıl Ordu bünyesinde uzun yıllar hizmet verdi.
Diğer kullanıldığı yerler
Büyük Vatanseverlik Savaşının ilk dönemlerinde yüzlerce ML-20 topu Wehrmacht tarafından ganimet alındı. Bu toplar Almanlar tarafından 15,2 cm KH.433/1(r) adıyla orduya adapte edildi. Şubat 1943 tarihinde Almanlar bu toplar için mühimmat üretmeye başladı.Finlandiya Ordusu ise 1941 ile 1944 yılları arasında 27 Alman Ordusunda olmak üzere 37 adet top edindi.Bu toplara ``152 H/37`` adı verildi. Genellikle sevilen bir silah olmasına rağmen Fin Ordusunun elinde için bu büyüklükteki topları çekecek araç bulunmuyordu. Sonuçta bu toplar sabit korunamaklar içerisinde ve sahil koruma amaçlı kullanıldı. İki tanesi Kızıl Ordu tarafından tekrar geri alındı. Bazı geliştirlmelerden geçirilen toplar hala ordu servisindedir.
Savaştan sonra ML-20 ler geniş bir şekilde Varşova Paktı müttefiklerine, birçok Asya ve Afrika ülkesine ihraç edildi. Mısır ve Suriye ordularında kullanılan toplar Arap İsrail Savaşı sırasında kullanıldı. 2002 yılında gösterilen bir belgeselde SSCB tarafından Muhammed Necibullah döneminde Afganistana sağlanan ML-20lerin Taliban kuvvetlerine hükümet güçleri tarafından kullanılmasını gösteriyordu.
Modelleri
Namlusu bütün be parçalı olarak iki türü üretildi.Ana modeli haricinde en çok üretilen namlu ML-20S modeliydi. Bu namlu kundağı motorlu obüslerde kullanıldı.
- ML-20 ve barut torbalı - 1937 yılında Ana Topçu Bölümü ekonomik sebeplerden ötürü orta kalibreli toplarda başlıkların barut torbalı başlıklarla atılmasına karar verdi. Deneme çalışmalarına 1939 yılından başlanan ML-20 başarılı olamadı.
- ML-20SM - Geliştirilmiş ML-20S ile aynı balistiğe sahip. Namlu ağızındaki gaz susturucu çıkartıldı. Top 1945 yılında deneme modeli olarak ISU-152 aracında kullanıldı ve sadece bir adet üretildi.
- BL-20 - ML-20 modelinin kundağı değiştirilmiş tasarımı. 1946 yılında OKB-172 (NKVD bağlı sharashka kamplarında) geliştirildi.
- ML-20 ile M-46-tipi taşıma sehpası - ML-20 yeni geliştirilmiş taşıma sehpası ile M-46 130 mm topa ait sehpaya benzemektedir. 1950 yılında deneme modeli yapıldı ve denendi.
- 152 H 88-37 - Finliler tarafından geliştirilen model
Sonuç
ML-20 topu Kızıl Ordu tarafından II. Dünya Savaşı sırasında kullanılan en başarılı topçu silahıdır. Silah klasik kısa menzilli havan topu ile uzun menzilli top özelliklerini aynı ayda taşıyordu. Eski toplar ile kıyaslandığında ML-20 daha iyi atış menzili (Alman yapımı 15 cm sFH 18 topunun 13.3 km menzili vardı), sayesinde düşman topçu ateşine maruz kalmadan karşı tarafa atış yapabiliyordu. Hareket yetersizliğine üretim adeti azlığına rağmen ağırlık bakımından avantajlı idi. Örneğin Laman yapımı 15 cm K.18 topunun 24.8 km menzili vardı ancak ağırlığı 12.5 tonde ve sadece 101 adet üretildi. Mükemmel denebilecek 17 cm K.18 Mrs.Laf (23,4 ton, 29,6 km) 338 adet üretildi. Daha hafif olan 10,5 cm K.18 topu (5,6 ton, 19,1 km) ise ML-20 ye en yakın 2,135 adet üretildi. Atabildiği 15 kg mermiler ML-20 nin attığı 44 kg mermiler yanında az tesirli kalıyordu. Almanların shell ML-20 benzeri bir top yapma çalışmalar başarısızlıkla sonuçlandı. 15 cm s.F.H.40 tasarımı yapım hatalarından ötürü asla seri üretime geçemedi. 15 Ñm s.F.H.42 menzili kısa olduğundan sadece 46 adet üretildi. 1943 ve 1944 Wehrmacht 15 santimetre çaplı obüs ihtiyacı olduğunu açıkladı ancak hiçbir tasarım üretilemedi.Bu topa benzer özelliklerdeki Fransız yapımı 155 mm top model 1917 ve 1918 modelleri uzun menzilliydi ancak ML-20 ye göre 3.5 ton daha ağırdı. Çek yapımı K4 obüsü ise (Almanlar 15 cm s.F.H.37(t) adı altında kullandı) ML-20 ye nazaran 2 ton hafifti ancak menzili 2 km daha kısaydı. Sadece 178 adet üretilebildi. İngiliz yapımı BL 5.5 inç top aynı şekilde kısa menzile sahipti.
ML-20 nin ana eksikliği ağırlığı ve hareket yetersizliğiydi. ML-15 tasarımı bundan ötürü hafif yapılmış ve bu sayede daha kolay taşınabiliyordu. Namlu ağzında kullanılan gaz susturucu ise topun geri tepmesini azaltıyor ve daha hafif taşıma sehpası kullanımına imkan veriyorsa da atış anında çıkan gazların toprağı kaldırmasından ötürü topun yerini belli ediyordu. Ama ML-20 nin böyle tasarlandığı zamanlarda zaten aynı sınıfa ait tüm toplarda bundan kullanılıyordu.
Mühimmatı
style="vertical-align:top; text-align:center; border:1px solid #996; background-color:#996; color:#fff" style="vertical-align:top; text-align:center; border:1px solid #996;" style="vertical-align:top; text-align:center; border:1px solid #996; background-color:#ddb;" style="vertical-align:top; text-align:center;" style="vertical-align:top; text-align:center;" style="vertical-align:top; text-align:center;" style="vertical-align:top; text-align:center;" style="vertical-align:top; text-align:center; border:1px solid #996; background-color:#ddb;" style="vertical-align:top; text-align:center;" style="vertical-align:top; text-align:center;" style="vertical-align:top; text-align:center; border:1px solid #996; background-color:#ddb;" style="vertical-align:top; text-align:center;" style="vertical-align:top; text-align:center;" style="vertical-align:top; text-align:center;" style="vertical-align:top; text-align:center;" style="vertical-align:top; text-align:center;" style="vertical-align:top; text-align:center;" style="vertical-align:top; text-align:center;" style="vertical-align:top; text-align:center;" style="vertical-align:top; text-align:center;" style="vertical-align:top; text-align:center;" style="vertical-align:top; text-align:center;" style="vertical-align:top; text-align:center;" style="vertical-align:top; text-align:center;" style="vertical-align:top; text-align:center;" style="vertical-align:top; text-align:center;" style="vertical-align:top; text-align:center;" style="vertical-align:top; text-align:center;" style="vertical-align:top; text-align:center;" style="vertical-align:top; text-align:center;" style="vertical-align:top; text-align:center; border:1px solid #996; background-color:#ddb;" style="vertical-align:top; text-align:center;" style="vertical-align:top; text-align:center;" style="vertical-align:top; text-align:center; border:1px solid #996; background-color:#ddb;" style="vertical-align:top; text-align:center;" style="vertical-align:top; text-align:center; border:1px solid #996; background-color:#ddb;" style="vertical-align:top; text-align:center;" style="vertical-align:top; text-align:center;" style="vertical-align:top; text-align:center;" style="vertical-align:top; text-align:center;"| Kullanılan mühimmat Shirokorad A. B. - Encyclopedia of the Soviet Artillery | |||||
| Türü | Modeli | Ağırlığı, kg | Patlayıcı ağırlığı , kg | Namlu ilk çıkış hızı , m/s | Menzil,m |
| Zırh delici mermi | |||||
| ZDYP | BR-540 | 48,8 | 0,66 | 600 | 4,000 |
| ZDBS (1944 yılı sonları) | BR-540B | 46,5 | 0,48 | 600 | 4,000 |
| Yarı ZD (Deniz) | model 1915/28 | 51,07 | 3,2 | 573 | |
| YP Tanksavar | BP-540 | 27,44 | 680 | 3,000 | |
| Beton Delici | |||||
| Beton delici (havan) | G-530 / G-530Sh | 40,0 | 5,1 | ||
| Beton delici (top) | G-545 | 56,0 | 4,2 | ||
| Yüksek Pat. ve Parçalı | |||||
| Top mermileri | |||||
| YP parçalı demir | OF-540 | 43,6 | 5,9-6,25 | 655 | 17,230 |
| YP parçalı çelik | OF-540Zh | 43,6 | 5,9-6,25 | ||
| YP, eski | F-542 | 38,1 | 5,86 | ||
| YP, eski | F-542G | 38,52 | 5,83 | ||
| YP, eski | F-542ShG | 41,0 | 5,93 | ||
| YP, eski | F-542Sh | 40,6 | 6,06 | ||
| YP, eski | F-542ShU | 40,86 | 5,96 | ||
| YP, eski | F-542U | 38,36 | 5,77 | ||
| Obüs memrileri | |||||
| YP parça tesirli çelik | OF-530 | 40,0 | 5,47-6,86 | ||
| YP parça tesirli demir-çelik | OF-530A | 40,0 | 5,66 | ||
| YP, eski | F-533 | 40,41 | 8,0 | ||
| YP, eski | F-533K | 40,68 | 7,3 | ||
| YP, eski | F-533N | 41,0 | 7,3 | ||
| YP, eski | F-533U | 40,8 | 8,8 | ||
| YP, demir çelik Fransız | F-534F | 41,1 | 3,9 | ||
| YP 152-mm obüs model 1931 | F-521 | 41,7 | 7,7 | ||
| YP, İngiliz,Vickers 152-mm obüs | F-531 | 44,91 | 5,7 | ||
| Şarapnel mermileri | |||||
| Şarapnel 45 sn. tüp | Sh-501 | 41,16-41,83 | 0,5 (680-690 parça) | ||
| Şarapnel T-6 tüp | Sh-501T | 41,16 | 0,5 (680-690 parça) | ||
| Aydınlatma fişeği | |||||
| Aydınlatma, 40 sn | S 1 | 40,2 | |||
| Kimyasal mermiler | |||||
| Parçalı kimyasal top | OH-540 | ||||
| Kimyasal obüs | HS-530 | 38,8 | |||
| Kimyasal obüs | HN-530 | 39,1 | |||
| Kimyasal (savaş sonrası) | ZHZ | ||||
style="vertical-align:top; text-align:center; border:1px solid #996; background-color:#996; color:#fff" style="vertical-align:top; text-align:center; border:1px solid #996; background-color:#ddb;" style="vertical-align:top; text-align:center; border:1px solid #996;" style="vertical-align:top; text-align:center;" style="vertical-align:top; text-align:center;" style="vertical-align:top; text-align:center;" style="vertical-align:top; text-align:center;" style="vertical-align:top; text-align:center; border:1px solid #996; background-color:#ddb;" style="vertical-align:top; text-align:center; border:1px solid #996;" style="vertical-align:top; text-align:center;" style="vertical-align:top; text-align:center;" style="vertical-align:top; text-align:center;" style="vertical-align:top; text-align:center;" style="vertical-align:top; text-align:center; border:1px solid #996; background-color:#ddb;" style="vertical-align:top; text-align:center; border:1px solid #996;" style="vertical-align:top; text-align:center;" style="vertical-align:top; text-align:center;" style="vertical-align:top; text-align:center;" style="vertical-align:top; text-align:center;" style="vertical-align:top; text-align:center;" style="vertical-align:top; text-align:center;"
| Zırh delme tablosuShirokorad A. B. - Encyclopedia of the Soviet Artillery | ||
| Yüksek patlayıcılı anti personel BR-540 | ||
| Mesafe , m | Çarpma açısı 60°, mm | Çarpma açısı 90°, mm |
| 500 | 105 | 125 |
| 1000 | 95 | 115 |
| 1500 | 85 | 105 |
| 2000 | 75 | 90 |
| Zırh delici balistik sert BR-540B | ||
| Mesafe , m | Çarpma açısı 60°, mm | Çarpma açısı 90°, mm |
| 500 | 105 | 130 |
| 1000 | 100 | 120 |
| 1500 | 95 | 115 |
| 2000 | 85 | 105 |
| Yarı zırh delici model 1915/28 (Deniz K.) | ||
| Mesafe , m | Çarpma açısı 60°, mm | Çarpma açısı 90°, mm |
| 100 | 110 | 136 |
| 500 | 104 | 128 |
| 1000 | 97 | 119 |
| 1500 | 91 | 111 |
| 2000 | 85 | 105 |
| Bu bilgiler Sovyet yöntemleri ilie elde edilmiştir. (zırh geçebilme özelikleri 75% eşdeğerdir). Aynı tür batı tarzı mühimmat ile kıyaslanamaz. |
||
ML-20 ile ilgili ilginç bilgiler
- 2 Ağustos 1944 tarihinde No. 3922 numaralı ML-20 obüs-topu Büyük Vatanseverlik Savaşı nın ikinci yarısında Nasyonal Sosyalist Alman İşçi Partisi Almanyası topraklarına ilk mermi atan silah oldu.
- ML-20 ye ait yükleyici tek başına 40 kg mermiyi yükleyebiliyordu.
- 41nci topçu alayı - ML-20ler ile ilk donatılan alay - daha sonra Rus Füze ve Topçu Güçlerinin eğitildiği eğitim merkezi olmuştur. Bahçesindeki anıtta hala ML-20 ler sergilenmektedir.
- Az sayıdaki ML-20 obüs-topu hala Rus Ordusuna ait ordonat depolarında bulunmaktadır.
- 152 mm yüksek patlayıcılı parçalı mermi OF-540, hala Rus Ordusu tarafından kullanılmaktadır. Ve günümüz 152 mm lik topları ile ateşlenebilmektedir.
Notlar
Kaynakça
Commons|ML-20 152 mm howitzer- Shirokorad A. B. - ``Encyclopedia of the Soviet Artillery`` - Mn. Harvest, 2000 (Широкорад Ğ. Ğ‘. ĞĞ½Ñ†Ğ¸ĞºĞ»Ğ¾Ğ¿ĞµĞ´Ğ¸Ñ Ğ¾Ñ‚ĞµÑ‡ĞµÑтвенной артиллерии. - Мн.: ХарвеÑÑ‚, 2000., ISBN 985-433-703-0)
- Shirokorad A. B. - ``The God of War of The Third Reich`` - M. AST, 2002 (Широкорад Ğ. Ğ‘. - Бог войны Третьего рейха. - Ğœ.,ĞĞРИздательÑтво ĞĞ¡Ğ¢, 2002., ISBN 5-17-015302-3)
- Ivanov A. - ``Artillery of the USSR in Second World War`` - SPb Neva, 2003 (Иванов Ğ. ĞÑ€Ñ‚Ğ¸Ğ»Ğ»ĞµÑ€Ğ¸Ñ Ğ¡Ğ¡Ğ¡Ğ Ğ²Ğ¾ Второй Мировой войне. - СПб., ИздательÑкий дом Ğева, 2003., ISBN 5-7654-2731-6)
- Shunkov V. N. - ``The Weapons of the Red Army``, Mn. Harvest, 1999 (Шунков Ğ’. Ğ. - ``Ğружие КраÑной Ğрмии.`` - Мн.: ХарвеÑÑ‚, 1999.) ISBN 985-433-469-4
- Zheltov I. G., Pavlov I. V., Pavlov M. V., Solyankin A. G. - ``Soviet Medium Self-propelled Artillery 1941-1945`` - M. Exprint, 2005 (Желтов И. Ğ“., Павлов И. Ğ’., Павлов Ğœ. Ğ’., СолÑнкин Ğ. Ğ“. - СоветÑкие Ñредние Ñамоходные артиллерийÑкие уÑтановки 1941-1945 гг. - Ğœ.: ĞĞРИздательÑкий центр «ĞкÑпринт», 2005. - 48 Ñ. ISBN 5-94038-079-4)
Linkler
Şablon:SSCBII.DSTop
Portal|Askeriye
