çek
Osmanlıca çek kelimesinin Türkçe karşılığı.Çekoslovakya, Bohemya ahalisinden olan ve Çek'ce konuşan kavim ki, Osmanlı metinlerinde "çeh" diye geçer.
Bir kişinin bir banka üzerinde bulunan alacağının tümünü ya da belirli bir bölümünü diğer bir kişiye ödetmek amacıyla düzenlediği belgeye "çek" denir. Bir kambiyo senedi olan çekte üçlü bir bağlantı vardır. Keşideci (çek düzenleyen), muhataba senette yazılı tutarın, ismen belirtilmesi zorunlu olmayan kişiye ödenmesini emreder.
Çeke ilişkin hükümleri düzenleyen yasalardan bir bölümü, Türk Ticaret Kanunu'nun 692-735. maddeleri arasında yer alır.
Çeklerin düzenlenmesi ve biçimi:
Çek:
1. "Çek" sözcüğünü ve eğer senet Türkçe’den başka bir dille yazılmışsa, o dilde "çek" karşılığı olarak kullanılan sözcüğü,
2. Kayıtsız ve koşulsuz belirli bir bedelin ödenmesi için havaleyi,
3. Ödeyecek kişinin (muhatabın) ad ve soyadını,
4. Ödeme yerini,
5. Çekiliş gününü ve yerini,
6. Çeki düzenleyen kimsenin (keşidecinin) imzasını içerir. (TK m. 692)
Yukarıdaki maddede gösterilen özelliklerden birini içermeyen bir senet, aşağıdaki fıkralarda yazılı durumlar dışında senet sayılmaz. (TK m. 693) Çekte açıklık yoksa, muhatabın adı ve soyadı yanında gösterilen yer, ödeme yeri sayılır. Muhatabın ad ve soyadı yanında gösterilen yer birden fazlaysa, çek, ilk gösterilen yerde ödenir. Böyle bir açıklık ve başka bir kayıt da bulunmuyorsa çek, muhatabın iş merkezinin bulunduğu yerde ödenir. (TK m. 693/1) Düzenleme yeri gösterilmemiş olan çek, çeki çekenin ad ve soyadı yanında yazılı olan yerde çekilmiş sayılır.
(TK m. 693/2) Türkiye'de ödenecek çeklerde muhatap olarak ancak bir banka gösterilebilir. (TK m. 694/1) Diğer bir kişi üzerine bir çek hakkında, Damga Resmi Yasası'nın çeklere ilişkin hükümleri uygulanamaz (TK m. 694/3) Bir çekin keşide edilebilmesi (düzenlenebilmesi) için, muhatabın, elinde çeki düzenleyenin emrine tahsis edilmiş bir karşılık bulunması ve çeki düzenleyenin bu karşılık üzerinde çek keşide etmek suretiyle tasarruf hakkını haiz bulunacağına ilişkin, muhatapla çeki düzenleyen arasında açık ya da kapalı (zimni) bir anlaşma bulunması zorunludur. Şu kadar ki, bu hükümlere uyulmaması durumunda, senedin çek olarak geçerli olmasına ket vuramaz. (TK m. 695/1)
Çeki düzenleyen, muhatap nezdinde çekin ancak bir kısım karşılığını hazır bulundurduğu takdirde, muhatap bu kısım karşılığın tutarını ödemekle yükümlüdür (TK m. 695/2) Gösterilen paraya karşılık muhatap nezdinde karşılığı bulunmadan bir çeki düzenleyen kişi, çekin kapatılmayan miktarının yüzde beşini ödemekle yükümlü bulunmasının yanı sıra, hamilin bu yüzden uğradığı zararı tazmin etmek zorundadır. (TK m. 695/3) Çek hakkında kabul işlemi yürürlükte değildir. Çek üzerinde yazılmış bir kabul şerhi yazılmamış sayılır (TK m. 696) Çek:
1. "Emre yazılı" kaydiyle ya da bu kayıt olmadan belirli bir kişiye,
2. "Emre yazılı değildir" kaydiyle ya da buna benzer bir kayıtla belirli bir kişiye,
3. Ya da hamile, ödenmek üzere düzenlenebilir (TK m. 697) Belirli bir kişi lehine olarak ya da "hamiline" sözcüğünün veya buna benzer diğer bir deyimin eklenmesiyle düzenlenen çek, hamile yazılı bir çek sayılır.
(TK m. 697/1) Kimin lehine düzenlendiği gösterilmemiş olan bir çek, hamile yazılmış çek hükmündedir (TK m. 697/2) Çekte yer almış herhangi bir faiz koşulu, yazılmamış sayılır. (TK m. 698) Çek, muhatabın konutunda ya da bir başka yerde üçüncü bir kişi tarafından ödenmek üzere düzenlenebilir; ancak bu üçüncü kişinin bir banka olması zorunludur.
(TK m. 699) Çekte devir: Açıklıkla "emre yazılı" kaydiyle ya da bu kayıt olmadan belirli bir kişi lehine ödenmesi zorunlu kılınan bir çek, ciro ve teslim yoluyla devredilebilir.
(TK m. 700/1) "Emre yazılı değildir" kaydiyle ya da buna benzer bir kayıtla belirli bir kişi lehine ödenmesi zorunlu kılınan bir çek, ancak alacağın temliki yoluyla devredilebilir ve bu devir, alacağın temlikinin hukuksal sonuçlarını doğurur.
(TK m. 700/2) Ciro, çeki düzenleyen ya da çekten dolayı borçlu olanlardan herhangi biri lehine yapılabilir. Bu kişiler, çeki yeniden ciro edebilirler (TK m. 700/3)
Çekte ciro: Cironun, kayıtsız koşulsuz olması gereklidir.
Ciro, koşullara tabi tutulmuşsa, bunlar yazılmamış sayılır. (TK m. 701) Kısmi ciro ve muhatabın cirosu batıldır.
Hamiline yazılı ciro, beyaz ciro hükmündedir. Muhatap lehindeki ciro, yalnızca makbuz hükmündedir; meğer ki, muhatabın birden fazla şubesi olup da ciro, çekin üzerine çekildiği şubeden başka bir şube üzerine yazılmış bulunsun.
Cirosu kabil bir çeki elinde bulunduran bir kişi, son ciro beyaz ciro olsa bile kendi hakkı müteselsil ve birbirine bağlı cirolardan anlaşıldığı takdirde, yetkili hamil sayılır. Çizilmiş cirolar bu hususta yazılmamış hükmündedir.
(TK m. 702/1) Bir beyaz ciroyu diğer bir ciro izlerse, bu son ciroyu imzalayan kişi, çeki beyaz ciroyla iktisap etmiş sayılır.
(TK m. 702/2) Hamile yazılı bir çek üzerine yapılan bir ciro, cirantayı, müracaat hakkına ilişkin hükümler gereğince sorumlu kılarsa da, senedin niteliğini değiştirerek onu emre yazılı bir çek durumuna getiremez. (TK m. 703)
Çekin kaybedilmesi: Çek, herhangi bir nedenle hamilinin elinden çıkmış bulunursa (ister hamile yazılı bir çek söz konusu olsun, ister ciro suretiyle nakledilebilen bir çek söz konusu olup da hamil, hakkını 702. maddeye göre kanıtlasın), çek eline geçmiş bulunan yeni hamil, ancak çeki kötü niyetle iktisap etmiş olduğu ya da iktisapta ağır bir kusuru bulunduğu takdirde, o çeki geri vermekle yükümlüdür. (TK m. 704)
Çekte protestodan ve vadeden sonraki ciro: Protestonun düzenlenmesinden ya da aynı nitelikte bir saptamadan veya ibraz süresinin geçmesinden sonra yapılan bir ciro, ancak alacağın temliki hükmünde tutulur ve böyle bir temlikin sonuçlarını doğurur. (TK m. 705)
Çekte ödeme ve ödemeden kaçınma: Çekte yazılı bedelin ödenmesi, kısmen ya da tamamen aval ile sağlanabilir. (TK m. 706/1) Bu teminat, muhatap hariç olmak üzere, üçüncü bir kişi ya da çek üzerinde esasen imzası bulunan bir kişi tarafından da verilebilir. (TK m. 706/2) Çek, görüldüğünde ödenir. Buna aykırı herhangi bir kayıt, yazılmamış hükmündedir. (TK m. 707/1) Keşide günü olarak gösterilen günden önce ödenmek için ibraz olunan bir çek ibraz günü ödenir. (TK m.707/2)
Çekte ibraz süreleri:
1 ) Bir çek düzenlendiği yerde ödenecekse on gün, düzenlendiği yerden bir başka yerde ödenecekse bir ay içinde muhataba ödenecektir. (TK m. 708/1)
2 ) Ödeneceği ülkeden başka bir ülkede düzenlenen çek, düzenlenme yeriyle ödeme yeri aynı kıtadaysa bir ay ve ayrı ayrı kıtalardaysa üç ay içinde muhataba ibraz olunur. (TK m. 708/2) 3) Bu açıdan, bir Avrupa ülkesinde çekilip de Akdeniz'de kıyısı bulunan bir ülkede ödenecek olan ve karşılık olarak Akdeniz'de kıyısı olan bir ülkede çekilip bir Avrupa ülkesinde ödenmesi gereken çekler, aynı kıtada düzenlenmiş ve ödenmesi zorunlu kılınmış sayılır. (TK m. 708/3) 4) Yukarıda yazılı süreler, çekte düzenlenme günü olarak gösterilen tarihten başlayarak işler. (TK m. 708/4) Çek, takvimleri farklı olan iki yer arasında çekildiği takdirde; keşide günü, ödeme yerindeki takvimin karşı gününe döndürülür. (TK m. 709) Çekin bir takas odasına ibrazı, ödeme için ibraz yerine geçer. (TK m. 710)
Bir çekin ibrazı ve protestosu, tatil günleri yapılamayı p yalnızca bir iş gününde yapılabilir. (TK m. 728/1) Çeke ilişkin işlemlerin ve özellikle ibraz ve protesto ya da buna eşdeğerli saptama işlemlerinin yapılması için kanunla belirli sürenin son günü, pazara ya da diğer bir tatil gününe rastlaması durumunda, bu süre onu izleyen ilk iş gününe kadar uzar. Aradaki tatil günleri müddet hesabına dahildir. (TK m. 728/2)
Çekten cayma, ancak ibraz süresi geçtikten sonra hüküm ifade eder. (TK m. 711/1) Çekten cayılmamışsa, muhatap, ibraz süresinin geçmesinden sonra dahi çeki ödeyebilir. (TK m. 711/2) Çeki düzenleyen, çekin, kendisinin ya da üçüncü bir kişinin elinden, onaşması (rızası) olmaksızın çıkmış oldu ğu savındaysa, muhatabı çeki ödemekten men edebilir.
(TK m. 711/3) Vaktinde ibraz edilmiş olan çekin ödenmemiş olduğu ve ödemeden kaçınma keyfiyeti söz konusu olursa, çek hamili durumu tesbit ettirmelidir. (TK m. 720) Tesbit üç türlü yapılabilir: 1) Resmi bir belgeyle (protesto), 2) Muhatap tarafından, ibraz günü de gösterilmek suretiyle, çekin üzerine yazılmış olan tarihli bir beyanla, 3) Bir takas odasının, çek vaktinde teslim edilmesine karşın, ödenmediğini saptayan tarihli bir beyanıyla.