Özellikle Türk Şamanizm`inde işlenmiş ve kaynağı muhtemelen Şamanizm olan bu kavram, geleneksel Şamanist düşünce, deneyim ve sembolizmdeki temel kavramlardan biridir. Yer`in ekseni, kısaca, Asya Şamanizm`ine, özellikle Altay, Yakut ve Uygur Türkleri`nin tradisyonlarına göre, insanların yaşadığı Yer, ölülerin göçtüğü “yeraltı” (öte-alem) ve spiritüel anlamdaki Kutsal Gök`ten (Semavi Alem) oluşan üç ortam ya da alemi, merkezlerinden geçerek birbirlerine bağlayan ve direk ya da kazık adıyla belirtilen bir eksendir. Bu eksenin iki ucu “Yer`in göbeği” ile “Göğün göbeği” olarak adlandırılır.
Yer`in ekseni sembolizmi, bazı bakımlardan Uzakdoğu tradisyonlarında kullanılan çarkın ekseni sembolizmini andırır: Çarktaki kimse yükselebilmek için önce çarkın merkezini bulmalıdır ki, eksende yükselebilsin. Nasıl çarktaki yatay ilerleme belirli bir noktaya (merkeze) gelindikten sonra yerini yükselmeye bırakırsa (çarkın ekseninde yükselmek, yataydan dikeye geçiş), transa giren şamanın ruhsal yolculuğunda da yatay ilerleme, “Dünya Dağı”nın ve “yaşam ağacı”nın bulunduğu “Yer`in göbeği”ne geldiğinde yerini yükselmeye (Yer`in ekseninde yükselme, yataydan dikeye geçiş) bırakır.
Uygur, Yakut ve Altay Türkleri`nin tradisyonlarında “Göğün göbeği”, “Yer`in göbeği” ve bunlar arasında yer alan Yer`in ekseni hakkında söylenilenler şöyle özetlenebilir:
- Dünya Göğe bu eksenle bağlıdır. Kimse “Yeraltı”na (öte-alem) inmeden Göğe çıkamaz.
- Bu eksenin geçtiği, üç alemin ortasındaki delikler, açıklıklar bir tür geçittir.
- Şamanlar, uçuş (trans deneyimi) sırasında bir alemden diğerine geçerken bu irtibat geçidinden (Yer`in göbeği) yararlanırlar.
- Ölen kimseler de bu geçitten (Yer`in göbeği) geçerek öte- aleme göçerler.
- Yer`in göbeği Yer`in kapısıdır.
- Öte- aleme giden şamanlar, Yer`in “deliği”nden geçerek giderler, tekrar bu delikten veya kapıdan dönerler (Altay Türkleri).
- Göğün göbeği bir yıldızdır (Yakutlar`da Demir-Kazık yıldızı, Uygurlar`da Altın-Kazık yıldızı) Göğe Dünya bu yıldızla bağlıdır. Bu yıldız, Gök-Tanrı`nın ışıklı ülkeleri olan “Yüksek Gök” ile Yer`i birleştiren bir kapıdır. Gök ile Yer`i, ruhsal alem ile maddi alemi ve Gök-Tanrı ile insanı ayıran bir sınır olan bu yıldız, bütün gezegenlerin bağlı olduğu, “göğün direği” ve “Göğün kapısı”dır; çünkü Gök-Tanrı bu kapıdan insanlara şefaat eder, ayrıca kamlar ve şamanlar bu delikten Semavi Alem ile irtibat kurabilir. Göğün göbeği, fani insanlar alemi ile Semavi í‚lem`in bir sınırıdır (Uygur tradisyonu).
- Şamanın “gölgeler diyarı”na ve Göğe uçuşu, Dünya Dağı`na çıkışla başlar (Altay Türkleri).
- Gök ile Yer arasındaki irtibatı sağlayan direk bir ağaçtır (yaşam ağacı, Yakut Türkleri).
- Dünya Demir-kazık yıldızına bir ağaçla bağlıdır; yıldız, ağacın tepesindedir. Bu ağacın zirvesi Gök-Tanrı`ya varır (Yakut Türkleri).
- Gök-Tanrı ile irtibat kurabilen kamlar ve şamanlar bu yıldıza kadar gidebilir, öteye geçemezler. Bu “yıldız kapısı”na uçup gelen nadir şamanlara Gök-Tanrı, ruhlarından birini elçi olarak gönderir, bu şekilde görüşülür, ilişki kurulur; o ruhlar da bu kapıdan aşağı inmezler.
Çeşitli tradisyonlarda “Yer`in göbeği”, “Yer`in kalbi”, “dünyanın merkezi”, omfalos (omphalos,eski Yunanca`da "göbek" anlamına gelir) gibi terimlerle ifade edilen ve betil taşlarıyla simgelenen “yeryüzünün merkezi”den geçtiği varsayılan bu eksen (axis mundi) Asya`da Şamanizm`in bulunduğu kimi bölgelerde şamanın transa geçtiği çadırının direğiyle, kimi bölgelerde ise köyün meydanına dikilen direkle temsil edilir ki, bu gelenek Orta Asya`daki birçok köyde halen sürmektedir. Bu Şamanist gelenek Kuzey Amerika Kızılderililerinde (totem direği), kimi Macar köylerinde de görülür. Her üç kültürde de direğin tepesine genellikle kartal ya da bir hayvan kondurulur (Kartal, Asya`da kimi zaman çift başlı tasvir edilir, Yakut şaman mezarlarında direğe tünemiş kuş motifi görülmekle birlikte, Altay köy direklerinde bazen at gibi başka hayvanlar da görülür.) Fakat Türk Şamanizm`inde direkle ilgili bir tapınmaya rastlanmaz ve direk, Yer ile Semavi Alem arasındaki irtibatın temsil edilmesinden başka bir amaca hizmet etmez. Orta-Asya ve Sibirya Şamanizm`inde, kayın ağacından yapılan bu direğin yerini kimi zaman kayın ağacının kendisi alır. Göçebe topluluklardaki bu direğin yerini, yerleşik toplum düzeninde, aynı anlamı ifade etmek üzere “sütun” almıştır.
Ayrıca bakınız
Kaynakça
- Türk Mitolojisi, Bahaeddin Ögel
- Şamanizm, Mircea Eliade
- Semboller Ansiklopedisi, Ruh ve Madde Yayınları
