Genel bir çerçeve içinde, dünyada bir insan varlığı olarak varolmanın ne olduğunu açıklama çabası içine giren bir okul ya da sistemden ziyade belli ortak ilgileri ve önkabulleri olan filozoflar tarafından oluşturulan felsefe hareketi ya da akımı olarak varoluşçuluğun soyağacı, genellikle iki ayrı parçaya ayrılır: Bunlardan, kendi içinde teolojik ve laik diye iki ayrı parça ya da geleneğe ayrılan birincisi, bir irade sahibi varlık, irade bir fail olarak insana verdiği önemle seçkinleşen etik gelenektir. Birincisinde S. Kierkegaard, ikincisinde ise Nietsche bulunur.
Varoluşçuluğun soyağacındaki ikinci temel parça, varoluşçu felsefeye bir yöntem sağlayan, insanın dünya ile olan ilişkisine dair sistematik bir açıklama için gerekli altyapıyı tedarik eden fenomenolojidir. Buradan hareketle varoluşçuluğun söz konusu iki atanın, etik gelenekle Husserl fenomenolojisinin evliliğinden doğduğu söylenebilir.
Varoluşçuluğu belirleyen temel özellik ve tavırlar şöyle sıralanabilir: 1- Varoluşçuluk, her şeyden önce egzistans ya da varoluşun hep tikel ve bireysel, yani benim ya da senin veya onun varoluşu olduğunu öne sürer. Bundan dolayı, o insanı mutlak ya da sonsuz bir tözün tezahürü olarak gören her tür öğretiye, gerçekliğin Tin, Akıl, Geist, Bilinç İde ya da Ruh olarak varolduğunu öne süren idealizmlerin karşı çıkar. 2- Akını, varoluşun öncelikle bir varlık problemi, varoluşun kendi varlık tarzıyla ilgili bir problem olduğunu dile getirir ve varlığın anlamına ilişkin bir araştırmaya karşılık gelir. Bu çerçeve içinde, her tür bilimci, nesnel ve analitik yaklaşıma şiddetle karşı çıkan varoluşçuluk, özellikle varoluşun zamansal yapısına ilişkin analiz yoluyla, Varlığın genel anlamıyla ilgili bir öğreti, belli bir ontoloji üzerinde yoğunlaşır.
3- Bu bağlamda varoluşçuluk, epistemolojik açıdan dünyanın insanın ilgi ve eylemlerinin etkisi ya da müdahalesinden bağımsız olan, bütünüyle ve mutlak olarak nesnel bir tasvirinin olabileceğini yadsır. Dünya verilmiş olup, onun varoluşundan kuşku duymanın bir anlamı yoktur. Ama, dünya ya da varlık mutlaka insanla olan ilişkisi içinde betimlenmek veya araştırılmak durumundadır.
4- Varoluşçuluğa göre, varlığa ilişkin araştırma, varolanın aralarından bir seçim yapmak durumunda olduğu çeşitli imkanlarla karşı karşıya gelmeyi gerektirir. Başka bir deyişle, varoluşçu felsefe, geleneksel felsefenin öne sürdüğü gibi, özün varoluştan önce değil de, varoluşun özden önce geldiğini öne sürer; insanın önce varolduğunu, daha sonra kendisini tanımlayıp, özünü yarattığını dile getirir. Yani, varoluşçuluğa göre, insanların insan varlıkları diye nitelenebilmeleri için, kendisine uymak durumunda oldukları sabit ve değişmez bir öz yoktur. İnsan bilinci, fiziki nesnelerin varlık tarzından bütünüyle farklı bir varlık tarzına sahiptir. O sadece bir şey (beden) olarak varolmaz, fakat aynı zamanda hiçbir şey, yani bir bilinç ve boşluk olarak varolur. Bilinci onu her ne ya da kim olacaksa, onu seçebilmesinin önkoşuludur.
İşte bu bağlamda, insanın kendisine yabancı bir dünyaya fırlatılmış bulunduğunu, onun kendisini nasıl oluşturursa, öyle olacağını; kendisinin belirleyeceğini öne süren ve dolayısıyla determinizm ya da zorunlulukçuluğa büyük bir güçle karşı çıkan varoluşçuluk, bireylerin mutlak bir irade özgürlüğüne sahip bulunduğunu, insanın özgürlüğe mahkum olduğunu ve olduklarından tümüyle farklı biri olabileceklerini dile getirir.
5- İnsana öz ünü oluşturma şansı veren bu imkanlar, onun şeylerle ve başka insanlarla olan ilişkileri tarafından yaratıldığı için, varoluş her zaman dünyadaki bir varlık olmak veya seçimi sınırlayan ya da koşullayan somut ve tarihsel olarak belirlenmiş bir durumda ortaya çıkmak durumundadır. Bu ise, varoluşçuluğun tekbenciliğe ve epistemolojik idealizme taban tabana zıt bir felsefe akımı olduğu anlamına gelir.
6- Varoluşçuluk, nesneden yola çıkan. varlıkla ilgili nesnel doğrulara ulaşmaya çalışan görüşlere karşı, özneden hareket ve öznel hakikatlerin önemini vurgular. Felsefenin, varlık ve tümeller gibi konularla uğraşıp, nesnelliği araması yerine, korkuyu, yabancılaşmayı, hiçlik duygusunu, insanlık halini ele alıp, öznelliğe yönelmesi gerektiğini; hakikatin tümüyle öznel olup, hiçbir soyutlamanın bireysel varoluşun gerçekliğini kavrayamayacağını ve ifade edemeyeceğini söyler.
7- Varoluşçuluk, özellikle de hümanist ya da ateist boyutu içinde, evrenin akılla anlaşılabilir olan bir gelişme doğrultusu olmayıp, özü itibariyle saçma ve anlamsız olduğunu, evrenin rasyonel bir tarafı bulunmadığını, evrene anlamın insan tarafından verildiğini öne sürer.
8- Böyle bir evrende, insanın hazır bulduğu ahlak kuralları olmadığından; varoluşçuluk, ahlaki ilkelerin, kendi eylemleri dışında, başka insanların eylemlerinden de sorumlu olan insan tarafından yaratıldığını savunur.
Varoluşçuluk
İdealardan fiziksel nesnelere, canlı varlıkların kökeninden, Tanrı'nın doğasına kadar felsefenin inceleme alanına giren en önemli temalar, varoluş sorunuyla çok yakından ilgilidir. Bununla birlikte, Pascal, Kierkegaard, Heidegger, Sartre gibi belli başlı temsilcileri arasındaki derin görüş farklılığına rağmen, varoluşçuluk adıyla nitelenen bir düşünce akımı vardır ve özellikle insan varoluşunun özgüllüğünü belirleme sorunuyla ilgilidir.Bilinçli bir varlık için kendi öz varlığı önce tartışılmaz bir olgudur ve bu noktada o düşünülebilir olmayan yoklukla çelişir. Aziz Augustinus'un da söylemiş olduğu gibi, yaşadığımızı (varolduğumuzu) bildiğimiz kadar kesin hiçbir şeyi bilemeyiz; yaşadığını (varolduğunu) bildiğini söyleyen asla ne yanılmış, ne de yalan söylemiş olur. H Descartes'çı Alain için "varolmak her şeydir varolmamak ise hiçbir şey". Çünkü varolma olgusu her türlü düşünceye önceliklidir, bu düşüncelerin sonucu değildir.
Varolmak ve düşünmek
Descartes'ın ünlü Cogito'sunda gösterdiği gibi, varoluş, ancak varolduğunun bilincinde, düşünen bir varlığın varolması koşuluyla düşünülebilir. "Düşünüyorum, o halde varım ve Cogito sum, (“Düşünüyorum, benim, varım”) biçimindeki iki Descartes'çı önermeden ikincisi, düşünce ve varlığın dayanışmasını daha kuvvetle vurgulamaktadır; çünkü bu formülde "varolmak» ve "varolduğunu düşünmek aynı şeydir.Bir şeyi (veya bir varlığı) düşünmek ve bu şeyin (veya varlığın) varolduğunu düşünmek, o şeye (veya varlığa) hiçbir şey katmaz. İster gerçek, ister düşsel olsun, her türlü düşünce gelip varoluşta düğümlenir. Bu nedenle Kant, “ontolojik kanıt”ın Tanrının varlığına ilişkin kanıtlayıcı önermesini eleştirecek ve hiçbir gerçek varlığını sadece onun varoluşunun düşünülmesinden çıkarılamayacağını öne sürecektir.
Buna karşılık, varoluşun içine savrulduğu, üstün bir güç (Tanrı veya Varlık) tarafından yaratıklar veya “olanlar” dünyasına terk edildiği düşünülen tek başına bir öznenin kendisinin bilincine varması ve Tanrı'ya veya Varlik'a göre ahlaki yalnızlığını (terk edilmişlik duygusuyla) haykırırken içine düştüğü endişe ve kaygı, varoluş düşüncesini olumsuz etkilemektedir.
Demek ki, kendini düşünen öznenin bilincine kabul ettiren varolma olgusu ile düşüncenin varlığa sanki yabancı ve denetlenemez bir verilmiş gibi çarptığı düşünme olgusu arasında, temel bir ikilik söz konusudur. Sınırlı, geçici ve kökten biçimde olumsal yaşantısı olan her tikel varoluş, öznel bir gerçekliktir ve bu haliyle her türlü nesnel bilim alanının olabildiğince dışındadır ama olumsallığın egemen olduğu alanda zorunluluğu ve tikeli: ötesindeki evrenseli keşfedebilme yeteneği bulunan (tutkulardan, kaygılardan ve sıradan varoluşun çıkar hesaplarından arınmış) akılcı düşüncenin dışında da kalmazlar.
Varoluşçuluk ve ontoloji
Varoluş ile bilgi arasında uzlaşmaz bir çelişkiye dönüşen bir çatışma üzerine varoluşçuluk, Katoliklikten (Pascal) Protestanlığa (Kierkegaard) ve tanrıtanımazlığa (Sartre) dek bir çok değişil yaklaşım sundu.Varoluşçu düşünürler, sadece insan varlığının biricikliğini keşfederek değil, ama aynı zamanda insanlık durumunun trajik görüntüsünü varolma duygusu üzerinde temellendirmek suretiyle de felsefe geleneğinden ayrılmaktadırlar.
Heidegger'in eserlerindeki varolma düşüncesinin özgünlüğü ölümün her zaman ve her yerde hazır bulunuşunun çok sık vurgulanmasıyla, kimi zaman köktenci bir nihilizme ve mutlak bir mistisizme yaklaşır. Aslında Heidegger, son derece kararlı bir şekilde “varlık sorununu” varoluşun alışılagelmiş sorunlarının yerine geçirmektedir. O andan itibaren varoluş, "varlığın” bakış açısında yapay ve zorlama bir kılığa bürünmekte ve bu yapaylık tüm düşüncenin saygınlığım zedelemektedir. Varoluş, Dasein'in (Heidegger düşüncesinin anahtar sözcüğü; “varoluş” anlamında kullandığı "orada olmak”, insanın varolması) kalbinde onarılmaz bir kaygı yaratmaktadır. Varlığın unutuluşunun çaresi yoktur. Heidegger, kanıtlayıcı olmaktan çok şiirsel olan bir yazısında, varoluşun yapaylığı, terkedilmişlik duygusu, yüzüstü bırakılma, bunalım gibi terimleri, onlara mutlak bir anlam vererek biraraya getirmektedir. Varlık düşüncesi varoluş açısından asaldır, ama buna karşılık hiçbir zaman aşılmış bir düşünce olarak da alınamaz ve işte bu niteliğiyle de otantik varoluş açısından kuşku yaratmakta, gölge düşürmektedir. Varoluşun trajiğine derinden bağlanmış olan Heidegger ci söylem, sonu olmayan bir gerçeğin çukurunun dibini bulmaya çalışıyor gibidir. Varoluşun ötesine atılmış, “olanlar” arasında Varlığın dışına sürgün edilmiş olan insanoğlu, kim ne derse desin, Varlığa karşı, hiçbir zaman kurtulamayacağı biçimde borçlanmış bulunmaktadır. Çünkü her şey olan bu varlık hakkında hiçbir zaman, hiç bir şey bilemeyecektir.
Bu varlık kuramının (ontoloji) çözümsüz açmazı (paradoksu), bir hiçlik ontolojisi olmasındandır. Varlığın Heideggerci kaygısı, her şey olan bir hiçin karşısında kendisinin bir hiç olduğunu keşfeden bir “olan” bunalımıdır. Genellikle sanki bir kelime oyunuymuş gibi sunulan böylesi bir varoluş düşüncesi, özenle geliştirilmiş edebi bir üslup içersinde nihilizmin en uç noktalarını temsil etmektedir.
Öznellik ve felsefe
Jean-Paul Sartre, "Varoluşçuların ortak noktası, sadece varoluşun özden önce gelmesi veya dilerseniz, öznellikten hareket edilmesi gereğidir. diye yazıyordu. Oysa, öznelliğin zorunlu bir hareket noktası olmasını, Descartes daha önce “düşünüyorum, benim, varım” biçiminde ifade ederek formüle etmişti; böylelikle de, cesur bir şekilde “ben” diyerek, geçmişteki ve gelecekteki her türlü aydınlık düşmanlığına karşı, bizi “doğanın efendisi ve sahibi” yapmaya yönelik akılcı ve yöntemsel girişimi kurmuş oluyordu. Kuşkusuz varlığımızın içersinde sürüp gittiği dünya, nitel bir dünyadır (iyi ve kötünün, anlamların ve değerlerin dünyasıdır); bu nedenle de tam nesnel ve eksiksiz bilgi edinilemez. Beri yandan bilimsel olarak tanıdığınız dünya, nicel bir dünyadır (yasalar edimler ve soyut ilişkiler dünyasıdır); burada öznelliğe yer yoktur. Ne var ki öznellik tüm nesnel çerçevelerin, tanıklıkların ve tüm ilişkilerin dışında da bırakılamaz. Aynı biçimde varlık da tüm nesnelleştirmelerin, söylemlerin ve tüm felsefelerin dışında temsil edilemez. Bununla birlikte, en yetkin bilge filozof örneğini, "varoluşun en yüksek insani kavranışının Sokrates'te gören düşünür de, özelde Hegel'in, genelde ise akılcı felsefenin amansız düşmanı olan Kierkegaard'dır.Varoluşun Kierkegaard tarafından “dinsel aşama” diye adlandırılan bu yüce aşamasına (ki bunun olağanüstü biricik örneğini ancak Hz. lbrahim verebilir) girebildiğimizi varsayarsak, felsefenin babası Socrates bizleri "estetik aşamanın üzerine yükseltecek ve varoluşun “ahlaki aşamasının” doruğuna ulaştıracaklar: bu, iyi ile kötüyü birbirinden ayırt etme kaygısını duyan ve amacı herkese ve herşeye daha iyi bir varoluş sağlamak olan insanın durumudur. Böylelikle ismen belirttiği bireyler tarafından temsil edilen varoluş aşamalarım birbirlerinden ayırt eden Kierkegaard, varoluşun genel kavramının karşılaşıp çarpıştığı en büyük güçlüğün de altını çizmektedir. Cogito ile dünyaya uyanan bilinç için varoluş bir olgudur. Varlık ve Zaman'ın (Sein und Zeit) yazarı Heidegger'e göre otantik varlık, varlığı (varlığa yönelen) düşünmenin vesilesinden başka bir şey değildir; bizleri, hiçbir zaman ulaşamayacağınız varlığı düşünmeye yönlendiren koşuldur. Bu “varoluşcuk” bakış açısından yaklaşıldığında, düşünmek bireyin kendisinin sonu, varoluş ötesi ise ancak bir araçtır.
Buna karşın yalnızca varolma olgusunu değil, bu olgu üzerine üretilen düşünceleri de kendisine konu olarak alan felsefe açısından varlık bir sondur, düşünce de buna ulaşmak için en iyi araçtır. Bunun dışında, büyük yazarların varlık sorununa ilişkin, değişik biçimlerde ifade edilmiş olsalar da sabit olan cevapları, görüş ve fikirlerin filozoflara sunduklarıyla çakışmaktadır nasıl ki bilgi ancak davranış ile bileştiğinde anlam ifade ediyorsa, düşünce de ancak varolma durumunda anlam taşımaktadır. Olabildiğince iyi düşünmek zorundaysak bu daha iyi yaşamak ve olabildiğince varolmak, yani daha bilinçli olarak (Descartes), daha tutkulu olarak (Kierkegaard), daha insanca (Kant, Comte), daha tehlikeli (Nietzsche), daha serinkanlı (Leibniz) yaşamak içindir.
Aristoteles başlayıp da Epiktetos'tan, Montaigne'den, Descartes'tan ve Leibniz'den geçerek Auguste Comte'a dek tüm felsefe, düşüncenin bir son olmayıp, aslında gerçek varlığın başlangıcı olduğunu, hiçliğin büyüleyiciliğine ve mutlak'ın saygınlığına hiçbir şey borçlu olmadığını doğrulamaktadır. Kuşkusuz tamamiyle göreceli olarak insan varlığı da, yüceliğini bu görecelikten alarak düşüncenin kendisini uygulamasına ve bizleri bu Dünya üzerinde birleştiren ilişkileri keşfetmesine imkan vermektedir. Ne var ki ölüm düşüncesi ("En sonunda kafanın üzerine biraz toprak atılır ve bu durum sonsuza dek sürer”) ve varoluşun değersizliği (“İnsanoğlunun nesnelere ilişkin olarak biraz zekasının olmasının ne önemi var?” altında ezildiğini itiraf eden Pascal bile bunu kabul ediyordu: "Evren onu ezdiği zaman bile insanoğlu onu öldürenden çok daha soylu olacaktır, çünkü öldüğünü bilmektedir... Bir boşluk olarak evren beni içeriyor ve minicik bir nokta gibi yutuyor ama düşünce olarak ben onu anlıyorum. Bilgilerimiz ve aklımızın kaynakları ne kadar kısıtlı ve sınırlı olursa olsun, anlayabilmenin keyfi ve zevki bizleri varolmanın bunalımından kurtarmaktadır.
Varoluş ve akıl
İnsan varlığım acınası diye niteleyen yargılar, Platonculuğun geniş bir kabul alanına yayarak sunduğu eski bir efsaneden kaynaklanmaktadırlar. Bu, akledilebilir dünyadan duyular dünyasına düşüşü, yani özler dünyasından varoluşlar dünyasına düşüş mitosudur.Düşüş ve günah kavramlarına karşı ilgisiz ve yansız kalan Montaigne ise varoluşu, "kendisine ihsan edildiği için~ benimsenmektedir. Leibniz için ise varoluşun tümü düşüşün karşıtıdır; bu mümkün olanın gerçek olana karşı seçimidir. Varolmanın daha iyi olduğunu kuvvetle vurgulayan Leibniz, Theodicee'sinde kendisini Tanrının avukatı yerine koyan naif bir iyimser olarak sunmaktadır. Bu eser, Dünyamızın, varolduğuna göre “mümkün olanların en iyisi”olduğunu öne sürmektedir: Tanrı tarafından var edildiğine göre, varolmaya aday olan “olası” tüm diğer dünyalardan daha üstündür. Böylelikle, varolmanın anlamından kaygılanmaktansa, olabilecek dünyaların en iyisinde her şey da- ha iyi içindir (yeter sebep) ilkesini koymak daha uygun olacak- tır; gerçekte bizim dünyamızdan daha olumlu olmayan, tüm kötülüklerin bulunduğu bir dünyada varolmaktansa, yapılacak pek çok şey bulunan bir dünyada varolmak çok daha iyidir. Nitekim Leibniz'e göre de “öznelliğin at gözlüklerinden” kurtarılmış aklın varoluşa bakış açısı budur.
Leibniz Tanrıyı mutsuzluklarımızdan sorumlu tutmayarak ve böylelikle iyi kavramını görecelileştirerek bir yandan özgürlüklerinin değerini görmeyen ve akıllarını kullanmayı bilmeyen insanoğlunu kötülüklerin varlığından dolayı suçlamakta, beri yandan sadece ve ancak akıl üzerine kurulu bir öğretinin gerçekten bir varoluş felsefesi olarak değerlendirilebileceğini belirtmektedir.