Ünlü Rus yazar Tolstoy onun için "Akıllı Tatar Çocuğu" der.
Türk Dil Kurumunun kurulmasında önemli katkıları olmuştur. Türk Dili isimli eserine Atatürk önsöz yazmıştır. Bu eserden etkilenen Atatürk Türk Dil Kurumunun kurulması talimatını vermiştir.
Sadri Maksudi`nin Rusya Devlet Duma`sındaki hizmetleri
Büyük milletperver Sadri Maksudi`nin 20.yüzyıl başı Tatar Milli Hareketi ideolojisinin savunucusu olarak Tatar milletinin milli duygularının kalkınmasında, siyasi yönden terbiye edilmesinde büyük hizmetleri, bence, 1907-1913 yıllarına yani Sadri Maksudi`nin Rusya Devlet Duma`sında Millet Vekili olduğu döneme ait. O yıllarda Tatar aydınları arasında aristokrat millet vekilleri karşısında Duma kürsüsünden Çarlık Hükümeti`nin milli politikasını eleştiren, tenkit eden başka bir millet vekiline ve resmi siyasette de ondan daha itibarlı milliyetçiye rastlanmıyor.
Sadri Maksudi, 1906 yılında Sorbonne üniversitesinden mezun olup, gönlü milli hislerle dolup, elinde hukukçu diploması ile Kazan`a dönüyor ve o yıldan itibaren onun milliyet yolundaki hizmeti başlıyor.
O günlerde Rusya`da II. Devlet Duması`na seçimler yapılmaktadır. Müslüman İttifakı Partisinin yönetim kurulu üyesi olan 26 yaşındaki Sadri Maksudi Devlet Duma`sına Millet Vekili olarak seçiliyor. “Sadretdin Efendi milletimize bütün kalbiyle hizmet edebilecek onurlu, şerefli bir şahsiyettir. Duma`da yer alması gereken en layık kişilerimizin birincisidir`- diye yazıyor onun hakkında dönemin önlü yazarı Galiasgar KAMAL, “Yıldız” gazetesinde yayımlanan “Bu sene Duma`ya kimleri seçeceğiz?” makalesinde.
Sadri Maksudi iki kere - II. ve III. Duma`lara millet vekili seçiliyor, 1907 yılından 1912 yılına kadar Rusya Devlet Duma`sı tribününden çeşitli kanun projelerini incelerken Müslüman halklarını savunup, tüm haklara sahip olan Rus halkı ile onların da aynı haklara sahip olmaları gerektiğini vurgulayarak ve talep edip yaklaşık 15 kez konuşma yapıyor.
O yıllarda yayımlanmakta olan Tatar gazeteleri Sadri Maksudi`nin Devlet Duma`sındaki çalışmalarını tüm detayları ile aydınlatmışlardır. Onun milli bağımsızlık için mücadele yollarını gösterip yazmış olan ciddi makaleleri, Duma Meclisinde gerçekleştirdiği etkileyici konuşmaları “Yıldız “ gazetesinde sürekli yayınlanmıştır. Bu gazete, Sadri Maksudi`nin milliyet progresi yolundaki geniş çaplı kamu çalışmalarını anlatan, milliyetçilik duyguları ile yazılmış makalelerine geniş yer vermiş olup, siyasetçi ve gazeteci Sadri Maksudi`ya kendi fikirlerini Tatar halkına sunabilmesinde bir tribün olmuştur.
Yıldız gazetesi`nin genel yayın yönetmeni, ağabeysi Hadi Maksudi akıllı tasfiyeleri, dünyaya bakışı, Tatar milliyetçiliği konusunda seçmiş olduğu yol ile kendisini halkına hizmet etmeye adayan Sadri Maksudi`ye yol gösterici de olmuştur. Hadi, “Yıldız” gazetesinde Sadri Maksudi`nin milli siyasette attığı ilk adımlarından itibaren 1912 yılına kadar Rusya Devlet Duma`sında millet vekili olduğu dönemi kapsayan tüm hizmetlerini en ufak ayrıntılarına varıncaya kadar inceliyor, çünkü o yıllarda Sadri Maksudi Tatar aydınları arasında Rusya Müslümanlarının Milli Hareketi ideologlarından en önlüsü ve resmi siyasette de en tanınmış ve saygınlarından biri oluyor.
Sadri Maksudi II. Duma`da 32 Müslüman temsilciler adına Prezidyum üyesi olarak seçiliyor. Fakat Rusya`nın II.Devlet Duma`sının ömrü uzun süreli olamıyor. 20 Şubat 1907 tarihinde faaliyete başlayan Devlet Duma`sı, Çar tarafından 3 Haziran günü dağıtılıyor. III. Devlet Duma`sına Rusya Müslümanlarından sadece 10 kişi temsilci olarak seçilebiliyor, çünkü Türkistan halklarının eğitim, öğrenim ve bilgi edinme seviyeleri düşük, Duma`da çalışacak durumda değiller, diyerek Çar seçim haklarından mahrum etmiştir.
III. Devlet Duma`sında 8 tane Müslüman Millet Vekili birleşerek Müslüman Fraksiyonu oluşturmuşlardır. Bu Fraksiyon`un başkanı Tevkilev, sekreteri olarak Sadri Maksudi seçmiştir. Dolayısıyla, III. Duma`da 10 tane parti mevcut olmuş oluyor. Fakat bu gruplar arasında Devlet Duma`sı meclislerinde tatil günleri, eğitim ve okullarla ilgili ve bütçe hakkındaki kanun taslakları üzerinde çalışırken Tatar milliyetine, Müslüman halklarına tam bağımsızlık talep ederek aristokrat millet vekillerini rahatsız eden ve korkutan konuşmalar yapanlar Sadri Maksudi ile Gayse Yenikeev`tir. Onların konuşmalarını Kazanskiy telegraf gazetesi, Rus halkına, Çar Hükümeti`ne karşı gelme diye nitelendirmiştir. Bu grupta yalnız 8 kişi olmasına rağmen, devletleri ellerinden alınmış, aşağılanmış, fakat bağımsızlığa kavuşmak isteyen Tatar milletinin ve diğer Müslüman halklarının geleceği için endişelenerek Oktyabristlere, karagruhlara karşı faaliyet gösterenler sadece 3-4 kişiden ibarettir. Bunlar: Sadri Maksudi, Gayse Yenikeev, Tevkilev ve Tupçibaşev.
“Müslüman Fraksiyonu zengin fakir ayırması yapmıyor, genellikle milletimizin yararına konuşmalar gerçekleştiriyor. Fraksiyon, halkın yalnız bir kısmı için değil milletin genel menfaati için hizmettedir”, diye yazıyor Sadri Maksudi Fraksiyonun tuttuğu yönü anlatarak.
İktidar millet partileri arasında mahkum milletlerin aziz diline, mukaddes dinine saldırmak isteyenler var. Bu nedenle hakları alınan millet temsilcileri, siyasi ayrıcalıklarını unutarak en önemli olan din, dil ve milliyet konularında birleşmeye mecbur oluyorlar.
Sadri Maksudi o yıllarda Duma`da Müslüman Fraksiyonu`nun yöneticisi olarak da din işleri ile ilgili ve hukuk maliye komitelerinde fedakar bir şekilde çalışmalar yürütmektedir. Dediği gibi: "Bizim Duma`daki temel amacımız, çeşitli çıkarlarla milletimize hürriyet kazandırmak ve halkımız zararına olacak hizmetlerin, kanunların olmaması için çaba göstermek, çalışmaktır".
Sadri Maksudi, Rusya Devlet Duma`sında millet vekili olarak Duma kürsüsünden yaklaşık 15 tane konuşma yapıyor. Bu konuşmalarının her birini Çarlık Hükümeti, Rus memurları, Rus misyonerleri ve Rus milliyetçileri tarafından ezilmiş, aşağılanmış Tatar milletinin, Müslüman halklarının menfaatlerini savunarak devletteki iktidar milletin en eğitimli, yüksek konumdaki aristokratları, aydınları karşısında hatasız kusursuz Rusça yapmış; karagruhların ve Oktaybristların iliğine işleyen sert konuşmalarında İngilizce iktibaslar kullanmış; kimi konuşmalarını Kuran`dan ayetler getirerek başlamış; bazılarında Farsça, Latince atasözleri ve değimlerden yararlanmış; Duma üyeleri olan Purişkeviç, Markov, Guçkov`lar ile Fransızca tartışmıştır. Bu şekilde Maksudi, Devlet Duma`sı, Çarlık Hükümeti memurları ve yabancı gazeteciler karşısında Tatar milletinin de, bağımsızlık verildiğinde, ilerlemesine imkanlar sağlandığında, aynen iktidardaki milletler gibi, büyük, güçlü, eğitimli bir Millet olabileceğini kendi yüzünde göstermeye, ispat etmeye çalışmıştır.
Devlet Duma`sının 15 Mayıs 1907 yılı meclisinde Rusya`da var olan tüm kilise mekteplerini ve Müslümanların mektep medreselerini Eğitim Bakanlığı himayesine dahil etme ile ilgili kanun projesi inceleniyor. Bu kanun gereği mektep medreselerdeki öğretim öğrenim programlarının Rusya Eğitim Bakanlığı tarafından hazırlanması, sürekli denetlenmesi, öğretim metotlarının değerlendirilmesi öngörülmektedir. Duma`daki Müslüman Fraksiyonu kanun taslağının bu maddesine hep beraber karşı çıkıyor ve o taslağın Duma`da tekrar tekrar gözden geçirilmesine neden oluyor. O mecliste Sadri Maksudi, Müslüman Fraksiyonu adına bu kanun taslağı ile ilgili bir konuşma gerçekleştiriyor.
1907 yılına kadar Müslümanlara ait sadece Orenburg Diniye Nezaretine tabii tutulan yaklaşık 6 000 adet mektep medreseye varmış. Bu eğitim kurumlarının tümü mahalle sakinleri tarafından açılmış olup, kendi hesaplarına işletmişler. Bakanlık ise çeşitli uydurmalarla mektep medreseleri kapatmaya çalışmış, yenileri açmaya imkan tanımamış, yalnız Rusça eğitilirse yeni okulların açılmasına izin verilmiş. Rus olmayan milletlerin(İnorodetslar) eğitim gördükleri okullarda, meslek eğitim kurumlarında Ana dili eğitilmemiş, dinleri hiçe sayılmış. Müslüman halkları dünyevi eğitim görmüş az sayılı aydınlarını da kendi milletleri uğuruna kaybetmişlerdir. Mektep medreselerin Rusya`nın genel öğretim öğrenim kanunlarına dahil edilmesi durumunda Tatar milletinin Millet olarak, Rusya`nın tam ortasındayken bozulmaması, korunması neredeyse imkansızdır. Sadri Maksudi, hem kendi fikrini hem Müslüman millet vekillerinin bu doğrultudaki fikirlerini Duma`daki çok sayılı Rus milletvekillerine anlatmak istemiştir:
Müslümanların ilk maksadı, Ana dillerini ve dinlerini korumaktır. Bir milletin temeli, dildir. Ana dili mekteplerde eğitilmezse, o yavaş yavaş kaybolup gider. Eğer çocuklar mekteplerde öz ana dillerini öğrenemezlerse, başka ne yaparsan nafile, o milletin binası yıkılacaktır.
Nisan 1908 yılında Duma`da bütçe konusu incelenmiş. Sadri Maksudi, Rusya Müslümanlarının en yüksek vergi ödemelerini rağmen Müslüman mekteplerini çalıştırmak için masrafların Eğitim Bakanlığı bütçesine dahil edilmeyişi, Müslümanların ihtiyaçları ve durumları hakkında uzun bir konuşma yapmıştır.
Rusya halkının yedide birini teşkil etmekte olan Müslümanlara yani 20 milyon kişiye Rusya`nın 2-2.5 milyar eden bütçesinden yalnız 35 000 Ruble (Sum) para ayrılmış. Bu , Çarlık Hükümeti`nin Müslüman halklarına olan davranışını ve Milli siyasetinin nasıl olduğunu gözler önüne serpen bir rakamdır.
Devlet Duma`sı Ekim 1910 yılında bu kanun taslağını tekrar incelemeye almış. O mecliste Müslüman Fraksiyonu`ndan Gayse Yenikeev ve Sadri Maksudi konuşma yapıyorlar: “Rus olmayan (İnirodets) milletlerin okullarındaki öğretmenler Müslüman olmalı, öğrencilere İslam dini dersleri okutulmalıdır. Biz Hükümet`in Müslümanlara münasebetinin ne şekilde olması gerektiğini net bir şekilde ortaya koymalıyız. Bu temel sorun: Rusya`da Müslümanlar var olsun mu? Olmasın mı? Bizde sabır edilmeyecek kadar ictihad ve güç var ki, bu ictihad tüm ezmelere, sıkıştırmalara karşı durabilecektir. Biz vardık, bugün de varız, bundan sonra da var olacağız!” Onların bu konuşmaları Rus milliyetçilerinde şok yaratıyor ve kızgınlıktan patlamaya hazır olan Kazanskiy telegraf gazetesi: “Bu mektep medreseler Eğitim Bakanlığına dahil edilmiş olsalar bile oralarda ne eğitildiği doğru dürüst kontrol edilmiyor, denetlenseydi oralardan Maksudov, Yenikeev gibi açıktan açık Çarlık Rusya`sından ayrılmak isteyenler çıkmazdı. Maksudov, ilkokullar hakkındaki maddenin Müslümanlar isteği üzerine kabul edilip edilmemesi, Rusya`da Müslümanların var olup olmaması konusunu halledecek, dedi. “Efendiler, biz bu güne kadar da vardık, bugün de varız, bundan sonra da var olacağız”, dedi. Bu neyi anlatmaktadır? Bu başkaldırmaya, ayaklanmaya davet değil midir?” - diye yazmış.
Fakat Duma`daki az sayılı Müslüman Fraksiyonu çok çaba harcasa da, III.Devlet Duma`sı o kanunu Rus Hükümeti`nin istediği gibi kabul ediyor: Müslüman mektep medreseleri Rus Eğitim Bakanlığı`na dahil ediliyor, Rus olmayan milletlerin eğitim gördükleri okullarda Ana dili, din bilimi eğitilmiyor ve o dönemden itibaren Müslüman öğretim öğrenim işleri programları ve onların durumları Rus memurları tarafından denetlenmeye, değerlendirilmeye başlıyor.
Çarlık Hükümeti, medreselerin Tatar halkında milli duyguların kalkınmasında büyük rol oynadıklarını çok iyi anlamış olmalı: Çarlık Hükümeti ve onun milli siyasetinin Tatar Milli Eğitimine karşı kuturunmaları Tatar milli şuurunu terbiye etmede önemli yer tutmakta olan BUBİ Medrese`sinden başlanmıştır. Rus Hükümeti`nin Tatar mektep medreselerine karşı başlatmış olduğu soruşturma, araştırmalarının Tatar milletinin milli şuuru yükselmesine, onun Milli Eğitimine, medeniyetine karşı gelen kararlı mücadelesinin sadece başlangıcı olduğunu çok iyi anlayan Sadri Maksudi, Duma`da esas rol oynayan Oktaybristlar ı, karagruhları şok eden konuşmasını gerçekleştirmiştir:
Şimdi bütün yerde Müslümanlar arasında soruşturmalar ve tutuklamalar yapılmaktadır. Bir ay içerisinde Vyatke vilayetinde 10 tane imam hapse atıldı, 5 medrese, 5 mektep kapatıldı. Sibirya`da birkaç imam ile 3 muallim tutuklandı. //tukayyesleri.blogcu.com/Kaynak: Feride GAFFAROVA
tbt