rüşdiye
Osmanlıca rüşdiye kelimesinin Türkçe karşılığı.Eskiden orta tahsil derecesindeki mektep. * Rüşde dair.
II. Mahmut devrinde 1838 yılında sıbyan mekteplerinin üstünde, sınıf-ı sani okullarının açılmasına karar verilmiş, daha sonra bu okulların adı “Rüşdiye” olarak değiştirilmiştir1.
1846 yılında Mekatip-i Umumiye Nezaretinin kurulmasıyla da Osmanlı devleti dahilinde Rüşdiyelerin açılmasına başlanacaktır. İlk etapta dört yıllık eğitim ve öğretim programı görülmüşse de, Darü’l-Ma’arif açılınca altı yıllık bir programa tabi tutulmuşlardır. Rüşdiyelerin ders programına baktığımızda temel olarak Kur’an-ı Kerim, Akaid, Arapça, Hesap ve yazı derslerinin verildiği görülmektedir.
1848 yılında gelindiğinde ise bu derslere ilave olarak Hendese derslerinin de verilmeye başlandığını görmekteyiz. 1869 tarihli Ma’arif Nizamnamesinin 23. Maddesine göre Rüşdiyelilerin ders programında şu derslerin mevcudiyeti görülmektedir; Mebadi-i Ulumu diniye( Din ilimlerine Giriş), Lisan-ı Osmani Kavaidi( Dilbilgisi), İmla ve inşa, Tertib-i cedid üzere kavaid-i Arabiye ve Farsiye, Tersim-i Hudud, İlm-i Hesap, Defter tutmak usulu, mebadii hendese, Jimnastik, Rüşdiyelerin bulunduğu bölgede kullanılan ikinci dil, ticaret merkezlerinde isteyen öğrenciye Fransızca.
1869 yılında Adana Vilayetinde 6 rüşdiye ve bu rüşdiyelerde eğitim öğretim görmekte olan 328 talebenin varlığı görülmektedir. Erkek ve kızlar için ayrı olan rüşdiyeler 11 yaşına gelen çocukları kabul etmektedir. İstanbul’da 1883 tarihinde 15 erkek , 11 kız rüşdiyesi mevcuttur.
1867 yılına kadar rüşdiyelere sadece Müslüman talebe alınmaktaydı. Bu tarihte Osmanlıcılık ideolojisi gereği Hristiyan çocuklarında okullara alınması prensip olarak kabul edilmiştir.
1869 Ma’arif-i Umumiye Nizamnamesi rüşdiyeler içinde yeni hükümler taşımaktadır. Nizamname’nin Rüşdiyelerle ilgili hükümleri şunlardır.
- Beş yüz haneden fazla her kasabada bir rüşdiye açılacak,
- Rüşdiyelerin öğretim süresi dört yıl olacak,
- Her rüşdiyede bir veya iki muallim ayrıca 1 mübaşir ve bir bevvab
- Rüşdiyelerin masrafı Vilayet Ma’arif idaresi sandığından karşılanacak,
- Bütün rüşdiyeler 1-23 Ağustos arasında tatile girecek.,
- Rüşdiyeyi bitirenler imtihanla İ’dadilere alınacak148.
1878 yılından itibaren rüşdiyelerin ıslahına ve yenilerinin açılmasına başlanmış ve kısa zamanda rüşdiyeler eski sayısına ulaşmıştır. Osmanlı-Rus Savaşı nda azalmıştır, fakat 1880’lerden sonra İ’dadilerin önem kazanmasıyla Rüşdiyeler ikinci palan itilmiştir. Bununla birlikte, devrin sonlarına doğru imparatorlukta 619 rüşdiye okulu mevcut olup, toplam 40.000 civarında talebenin devam ettiği anlaşılmaktadır.