rüzgar
Türkçe rüzgar kelimesinin Almanca karşılığı.n. Wind
Hava hareketlerinin temel prensibi, mevcut atmosfer basıncının bölgeler arasında değişmesidir. Rüzgar, alçak basınçla yüksek basınç bölgesi arasında yer değiştiren hava akımıdır, daima yüksek basınç alanından alçak basınç alanına doğru hareket eder. İki bölge arasındaki basınç farkı ne kadar büyük olursa, hava akım hızı o kadar fazla olur. Rüzgar sahip olduğu hıza göre fırtına, hortum gibi isimler alır.
Rüzgarın yönü rüzgar gülü, hızı ise anemometre ile ölçülür. Anemometre, pervanenin dönüş hızı ile rüzgar hızını gösteren basit ölçü aletidir. Yükseklerdeki rüzgarlar, balonlar yardımı ile ölçülmektedir. Yükselme hızı bilinen balonlar, belli yüksekliğe gelince rüzgar hızı ile yol almaya başlar. Trigonometrik hesaplarla balonun birim zamanda kat ettiği yoldan, hızı bulunur. Daha hassas ölçümler için balon ya radarla takip edilir veya balona bir telsiz vericisi monte edilir.
Okyanuslardaki akımların ve dalgaların meydana gelmesinde büyük rolü olan rüzgarlar, kara şekillerinin değişmesine de sebep olur. Bilhassa çöllerde kimi tepeler devamlı değişir. Rüzgarların bitki sporlarını sağa sola taşıyarak çiçeklerin döllenmesini sağlaması bitki neslinin devamı açısından çok mühimdir. Yeldeğirmeni ve yelkenli gemilerde gücünden yararlanılan rüzgar, orman yangınlarında olumsuz etki yaparak yangının büyümesine neden olur.
Sebepleri
Yüksek basınç alanından, alçak basınç alanına akarken:- Dünyanın dönüşü
- Yüzey sürtünmeleri
- Yerel ısı yayılması
- Başka atmosferik hadiseler
- Toprağın topografik yapısı
Rüzgar, alçak (siklon) ve yüksek (antisiklon) alanlarda farklı özellikler taşır.
Siklon içerisinde;
- Basınç radyal olarak içe,
- Doğru santrifüj kuvvetler dışa doğru,
- Coriolis kuvvet dışa doğru etki eder.
Antisiklon içerisinde;
- Basınç değişmesi radyal olarak dışa doğru,
- Santrifüj kuvvet dışa doğru,
- Coriolis kuvvet içe doğru etki eder.
Bütün bunların etkisi sonucunda rüzgar eşit basınç noktalarında yoluna devam eder. Bu hatların çizilmesiyle meteoroloji haritaları elde edilir. Yüzey sürtünmeleri rüzgarın yönünü alçak basınç yönüne doğru çevirir. Denizlerde bu açı 20°, karalarda ise 30° ile 45° arasında değişir.
Atmosferin alt tabakalarında meydana gelen rüzgarlar, yerin ısı ve mekanik özelliklerinden dolayı türbülans oluşturur. Türbülans yapmadan basınç alanları arasında dolaşan rüzgarlara, meyilli rüzgarlar denir. Eğer karadan denize doğru hafif meyilli eserse logaritmik olarak alçalan bir spiral hat çizerek ilerler. Kuzey yarımkürede bu spiralin dönüş yönü saat ibresi yönündedir. Atmosferin üst tabakalarında rüzgar hızı saatte 400 km'ye kadar çıkabilir.
Cinsleri
Bölgelere ve meydana geliş sebeplerine göre isimler alır.Atmosferin genel devridaimine bağlı olarak meydana gelen devamlı rüzgarlar;
- Kutuplara doğru esen Kutup Rüzgarları,
- 40° ve 60° enlemleri arasında kuvvetli esen Batı Rüzgarları,
- Kuzey yarımkürede kuzeydoğu yönünden, güney yarımkürede güneydoğu yönünden devamlı ve kuru esen Alize Rüzgarları.
Yaz ve kış atmosfer basıncında ters yönde değişiklik olması ve bölgede basınç alanları arasında büyük fark olmasından meydana gelen rüzgarlara ise muson rüzgarları denir. Yazın karaya, kışın denize doğru eser. Kış musonu soğuk ve kuru, yaz musonu oldukça nemlidir.
Rüzgarlar bulundukları bölgeye göre de özellikler taşırlar:
- Meltemler; kara ile deniz arasında eser. Öğle vakitleri karalar ısınıp, alçak basınç sahası meydana getirince denizden karaya doğru eser. Gece bunun tesiri çok daha yavaş olur. Bu hava akımları vadilerle dağlar arasında da meydana gelir.
- Soğuk mahalli (yerel) rüzgarlar, zaman zaman meydana gelen basınç farkından olur. Adriyatik Denizi ile Fransa'nın Akdeniz sahillerinde eser. Bora ismini de alır.
- Sıcak yerel rüzgarlar, İsviçre Alpleri kuzey yamaçlarını etkileyen kuru sıcak rüzgarlardır. Fön de denir.
Yüksek süratli rüzgarlar fırtınalara sebep olur. Bu fırtınalardan Hint Okyanusu'nda esenlere tropik siklon; Meksika ile Kaliforniya körfezlerinde esene hurricane; batı Pasifik'te esene tayfun, Batı Afrika'da esene tornado denir. Fırtına bazen 300-400 km çapında bir sahayı etkisi altına alır ve saatteki hızı 250 km'yi bulabilir. Bölgelere göre isim alan daha birçok rüzgar cinsi vardır. Meltem, mevsim rüzgarları cinsinden olup, Mayıs ile Eylül aylarında Akdeniz bölgesinde kara ile deniz arasında eser. İki bölge arasındaki basınç farkı ne kadar yüksekse rüzgarın hızı da o kadar yüksek olur.(kaynak:erinç1990)
Türkiye'de rüzgar adları
Rüzgarlar estikleri yönlere göre isim alırlar. Kuzeyden esene yıldız, güneyden esene kıble, doğudan esene gündoğusu, batıdan esene günbatısı, kuzeydoğudan esene poyraz, kuzeybatıdan esene karayel, güneydoğudan esene keşişleme, güneybatıdan esene ise lodos denir.Türkiye'de Marmara, Trakya, Akdeniz, Karadeniz kıyılarında genellikle kuzey ve kuzeydoğuda poyraz rüzgarları hakimdir. Bu rüzgarlar bahar aylarında bol miktarda yağış getirir. İç bölgelerde kuzey ve güneyden gelen rüzgarlar hakimdir. Güneybatıdan esen lodos sıcak ve bunaltıcıdır. İzmir'de esen meltem rüzgarına imbat denir.
Ayrıca bakınız
Kaynakça
- Rehber Ansiklopedisi
