mübadele
Türkçe mübadele kelimesinin İngilizce karşılığı.[mübâdele] n. barter
- Mübadele - Değişme, değiş tokuş anlamındaki Arapça kökenli Osmanlıca sözcük.
- Ayrıca bakınız Nüfus mübadelesi.
Türk tarihinde mübadele
Kurtuluş Savaşı’nın ardından, 30 Ocak 1923’te Lozan’da imzalanan Yunan ve Türk Halklarının Mübadelesine İlişkin Sözleşme ve Protokol gereği Türkiye’deki Rumlarla Yunanistan’daki Müslümanların büyük bölümünün karşılıklı olarak yer değiştirmesi. 30 Ocak 1923’te Türk ve Yunan makamları tarafından imzalanan antlaşmaya göre, Batı Trakya’da yaşayan Türkler ve İstanbul’da yaşayan Rumlar dışında, Türkiye ve Yunanistan’daki tüm Rum ve Türk nüfusun yer değiştirmesi kararlaştırılmıştı. Daha sonra Lozan Barış Antlaşması’yla Gökçeada ve Bozcaada’daki Rumlar mübadele dışı tutuldu. Antlaşmanın uygulanabilmesi için iki ülkeden dörder üye ve Milletler Cemiyeti Kurulu’nun belirlediği üç üyeden oluşan bir karma komisyon, Ekim 1923’te çalışmalarına başladı. Antlaşma, mübadele edilen halkın bir daha geri dönemeyeceğini, taşınır mallarını yanlarında götürebileceklerini, taşınmazlarını ise karma komisyon gözetiminde altın değerine göre tasfiye edebileceklerini karara bağlıyordu. Ahalinin değiştirilmeye başlanmasıyla birlikte sorunlar su yüzüne çıktı. En önemli sorun da, İstanbul’da yaşayan Rumların (mübadeleye tabi tutulmayan Rumlar) belirlenmesi konusuydu. Yunan makamları, İstanbul’da oturan bütün Rumların, doğum yeri ve İstanbul’a yerleştikleri tarihe bakılmaksızın “etabli (oturmakta olan)” sayılması, dolayısıyla mübadele dışı bırakılması konusunda ısrar ediyordu. Türk tarafı ise, bu konuda belirleyicinin, Türk yasaları olması gerektiği yönünde görüş bildirdi. “Etabli” adı verilen sorun geniş yankılar uyandırdı. Milletler Cemiyeti’ne, oradan da Uluslararası Adalet Divanı’na sevkedilen sorun, Türkiye’nin görüşüne yakın bir şekilde karara bağlandıysa da, Yunanistan bu karara uymadı ve Batı Trakya’daki Türklerin mallarına el koyarak, bu malları Rum göçmenlere dağıttı. Buna karşılık Türkiye de İstanbul’daki Rumların mallarına el koydu. Problem, 1926’da taraflarca imzalanan bir antlaşmayla çözüme kavuşturulmaya çalışılsa da bu antlaşma uygulanamadı ve ilişkiler yeniden gerginleşti. Ancak 30 Haziran 1930’da, Yunanistan Başbakanı Venizelos’un girişimiyle imzalanan antlaşma sonrası iki ülke arasındaki ahali mübadelesi resmen sona erdi. Bu son antlaşma ile yerleşme tarihleri ve doğum yerlerine bakılmaksızın İstanbul Rumları ve Batı Trakya’daki Müslüman ahalinin tamamı etabli statüsünde kabul edilip mübadele dışı bırakıldı. Ahali Mübadelesi 1923’ten başlayarak fiilen 1927’ye kadar sürdü. Türkiye’de bu amaçla Mübadele, İmar ve İskan Vekaleti kuruldu. Mübadele sonucu 400 bin Müslüman Türk, Yunanistan’dan Türkiye’ye gelirken, 1 milyonu aşkın Rum da Türkiye’den Yunanistan’a gitti. Mübadeleye konu olan Rumların yüzde 80’i Anadolu’da, yüzde 20’si ise Trakya’da yaşıyordu. Mübadele sonrası Türkiye’de, tamamı İstanbul’da olmak üzere 110 bin Rum kaldı. Mübadele hem Türkiye’de hem de Yunanistan’da önemli değişikliklere sebep oldu. Türkiye’de, savaş kayıpları dışında kentli nüfusta, Rumların da gidişiyle önemli bir azalma görüldü. Rumların ağırlıklı olarak uğraştığı imalat sanayii sekteye uğradı. Rumların bıraktığı toprağa yerel eşraf el koyduysa da, hükumetin dengeli toprak dağıtımı politikası sonucu problem giderildi ve yeni gelenlerin ekonomik hayata uyumu sağlandı. 1923-1934 arası dağıtılan 7 milyon dönüm toprağın tamamına yakını göçmenlere verildi. Mübadelenin Yunanistan’daki etkisi daha da ağır oldu. Dağıtılacak toprağın azlığı ve gelen göçmenlerin fazlalılığı, önemli ölçüde işsizliğe yol açtı. Türkiye’deki yaşamları sırasında daha iyi durumda olan göçmenlerin yaşadığı statü kaybı, toplumla bütünleşmelerinde problemlere yol açtı. Bu problemler, iki savaş arası dönemde Yunanistan’ın siyasi istikrarsızlığa sürüklenmesinin en önemli nedenlerinden biri oldu.1921-1929 Senelerinde Türkiye’ye Gelen Muhacirler Miktarı(*)
Seneler Erkek Kadın Yekun 1921 5.488 5.591 11.079
1922 5.189 4.904 10.093
1923 25.553 25.136 50.689
1924 120.322 115.092 235.414
1925 28.353 28.170 56.523
1926 18.481 16.570 35.051
1927 15.557 16.658 32.213
1928 15.573 16.869 32.442
1929 7.485 6.989 14.454
Yekun 242.001 233.957 577.958
(*) İstatistik Yıllığı, III, Ankara, 1930, s.99.
Kaynak : Kemal Arı, Mübadele ve Ulusal Ekonomi Yaratma Çabaları, Toplumsal Tarih, S:68, Ağustos 1999.