kıyas
Türkçe kıyas kelimesinin İngilizce karşılığı.n. comparison, comparing, analogy, syllogism
Kıyasın tanımı ve yapısı
Aristo, kıyası şöyle tanımlıyor: Kıyas bir sözdür ki, kendisine bazı şeylerin konulmasıyla, bu konulan şeylerden başka bir şey, sadece bunlar nedeniyle zorunlu olarak çıkar.”Kıyas, öncül adı verilen birden çok önermeyle sonuç adı verilen bir önerme arasında mantıkçı geçerli bir bağ kurmaktır. Mantıkçı, aralarında ilişki kurulan ve kıyası meydana getiren önermelerin doğruluyla ilgilenmez. Mantıkçının görevi, doğruluğu herhangi bir yolla gösterilebilecek önermeler arasında bağ kurulabilmesini temin eden kuralları saptamak ve uygulamaktır.
Kıyasta önce gelen ve sonuca veri olarak önermelere öncül adı verilir. Sonuç, öncüllerden mantıken, zorunlu olarak çıkan önermedir.
Örn: 1.öncül à Bütün çiçekler güzeldir.
2.öncül à Papatya bir çiçektir.
Sonuçà O halde, papatya da güzeldir.
Kıyas çeşitleri
Kıyaslar, kendilerini meydana getiren önermelerin sayısına ve yapısına göre basit, bileşik ve düzensiz kıyaslar diye üçe ayrılır.
a)Basit Kıyaslar: İki öncül ve bir sonuçtan meydana gelen kıyaslara basit kıyas adı verilir.Basit kıyaslar, bütün kıyas çeşitlerinin temelini oluşturur. Ayrıca tümdengelimin en iyi örnekleri, basit kıyaslardır. Bunlar, kesin ve seçmeli kıyas olarak ayrılırlar.
a1) Kesin Kıyaslar: Kesin kıyaslarda, sonuç öncüllerde şekil bakımından yoktur; anlam bakımından vardır. Kesin kıyaslar, yüklemli önermelerden yapılırsa; yüklemli kesin kıyaslar; koşullu önermelerden yapılırsa, koşullu kesin kıyaslar diye ayrılır:
Yüklemli kesin kıyaslar (Kategorik basit kıyaslar): Yüklemi önermelerden yapılan kıyaslara denir. Mantıkçıların asıl üzerinde durduğu kıyaslardır. Yüklemli kesin kıyasta büyük, küçük, orta diye üç terim bulunur. Sonucun yüklemine büyük terim, sonucun öznesine küçük terim, her iki öncülde tekrar edilen terime de orta terim adı verilir. Büyük terimin içinde bulunduğu öncüle büyük önerme, küçük terimin içinde bulunduğu öncüle de küçük önerme denir.
Örn:Büyük önerme: Bütün sebzeler yararlıdır.(Sebzeler;ortaterim,Yararlıdır;Büyük terim)
Küçük önerme: Ispanak bir sebzedir. (Ispanak: küçük terim, sebzedir:orta terim)
Sonuç: O halde ıspanak da yararlıdır. (Ispanak:Küçük terim Yararlıdır: Büyük terim)
ek bilgi
Kıyas verilmiş önermelere dayanarak zihnin bunlardan zorunlu olarak bir sonuç çıkarma işlemidir.Bütün insanlar ölümlüdür. Sokrates bir insandır. O halde Sokrates ölümlüdür.
Bu örnekte ilk iki önerme öncül önermedir. Bu öncüllerden zorunlu çıkarılan önermeye de sonuç ya da vargı önerme denir.
Kıyasın Çeşitleri :
Kıyaslar, kendilerini meydana getiren önermelerin sayı ve yapılarına göre üç gruba ayrılırlar. Bunlar; basit, bileşik ve düzensiz kıyaslardır.1- Basit Kıyaslar :
İki öncül ve bir sonuçtan oluşan kıyaslardır. Basit kıyaslar iki gruba ayrılır;kesin ve seçmeli kıyaslar.
Kesin kıyaslar : Sonucun öncüllerde anlam bakımından bulunup, şekil bakımından bulunmadığı kıyaslardır.
Kesin kıyaslar yüklemli önermelerden yapılırsa bunlara yüklemli kesin kıyaslar, eğer öncüllerden biri yada her ikisi de koşullu önermelerden yapılırsa, bunlara da koşullu kesin kıyaslar denir.
Yüklemli Kesin Kıyaslar :Klasik mantıkçıların üzerinde en çok durdukları bu kıyaslar olmuştur. Mantığın kurucusu Aristoteles de yalnız bu kıyaslar üzerinde durmuştur.
Yüklemli kesin kıyaslarda büyük, orta, küçük olmak üzere üç terim bulunur. Sonucun yüklemi büyük terim, konusu küçük terim, her iki öncülde tekrarlanan terim de orta terimdir.
Bütün meyvalar yararlıdır. (Büyük önerme) Elma bir meyvadır. (Küçük önerme) O halde elma da yararlıdır. (Sonuç önerme) Bu yüklemli kesin kıyas örneğinde yararlı büyük terim, meyva orta terim, elma ise küçük terimdir. Büyük terimin içinde bulunduğu önermeye büyük önerme, küçük terimin içinde bulunduğu önermeye küçük önerme denir.
Yüklemli Kesin Kıyasların Kuralları :
1. Bu kıyasta büyük, orta ve küçük olarak adlandırılan üç terim bulunur ve bu terimler bu adları kaplam derecelerine göre alırlar. 2.Kıyasın sonuç önermesinde orta terim bulunmamalıdır. Orta terim her iki öncülde de tikel olarak alınmaz. (Orta terim en az bir kere bütün kaplamıyla alınmalıdır.) 4. Büyük ve küçük terimlerin öncüllerdeki kaplamı ne kadarsa, sonuçta da ondan fazla olamaz. 5. Sonuç önerme öncül önermelerin zayıf olanına bağlıdır.(burada zayıf deyiminden olumsuzluk ve tikellik anlaşılmaktadır.) Yani öncüllerden birisi olumsuz ise sonuç olumsuz, öncüllerden birisi tikel ise sonuç tikel olur. 6. İki olumsuz öncülden sonuç çıkmaz. 7. İki tikel öncülden sonuç çıkmaz. 8. Öncüller olumlu ise sonuç olumsuz olmaz.
Koşullu Kesin Kıyaslar: Koşullu önermelerden yapılan kıyaslardır. Koşullu kesin kıyaslar ya yalnız koşullu (bitişik koşullu veya ayrık koşullu biçimlerde) ya da koşullu ve yüklemli önermelerden yapılan kıyaslardır.
Bitişik koşullu kesin kıyas : Yağmur yağarsa sokaklar ıslanır. Sokaklar ıslanırsa tozlar yok olur. O halde yağmur yağarsa tozlar yok olur.
Ayrık koşullu kesin kıyas : Ya hukuk ya işletme okuyacağım. Hukuk okursam yargıç olacağım. İşletme okursam serbest çalışacağım. O halde ya yargıç olacak ya da serbest çalışacağım. Bir öncülü koşullu,bir öncülü yüklemli olan kesin kıyas : Gök gürlerse yağmur yağacaktır.
Gök gürlemekte. O halde yağmur yağacaktır.
Koşullu kesin kıyasın bir öncülü ayrık koşullu diğeri yüklemli önermelerden yapılan türünde, yüklemli önermelerin yüklemleri aynı olursa, buna ikilem (ya da dilem) denir.
Babası tarafından küçük yaşta tahta geçirilen ve bunu fırsat bilerek saldırı hazırlığı yapan haçlı birlikleri karşısında tahtı tekrar babasına devretmek isteyen 2. Mehmet (Fatih Sultan Mehmet),babasının bu konuda istekli olmadığını görünce,babasına şöyle seslenir: ( Onun bu sözleri ikilem kıyasa örnek oluşturur.)
Ya sen padişahsın ya ben. Sen padişah isen görevin gereği ordularının başına geçmelisin. Ben padişah isem size emrediyorum, orduların başına geçmelisiniz. O halde her iki durumda da orduların başına geçeceksiniz.
Seçmeli Kıyaslar :Sonucun aynının ya da karşıt halinin öncüllerde hem şekil hem de anlam bakımından bulunduğu kıyaslardır. Bu kıyaslar şöyle örneklendirilebilir:
Spor yaparsan sağlıklı yaşarsın. Spor yaparsan sağlıklı yaşarsın. Spor yapıyorsun. Spor yapmıyorsun O halde sağlıklı yaşamaktasın. O halde sağlıklı yaşamamaktasın. Spor yaparsan sağlıklı yaşarsın. Spor yaparsan sağlıklı yaşarsın. Sağlıklı yaşamaktasın. Sağlıklı yaşamamaktasın. O halde spor yapmaktasın. O halde spor yapmamaktasın.
2- Bileşik Kıyaslar : İkiden fazla öncülü bulunan kıyaslardır.
Bu kıyaslar için en önemli örnek zincirleme kıyaslardır. Zincirleme Kıyas: Ararda gelen birçok kıyastan oluşmuştur. Birinci kıyasın sonucu onu takip eden kıyasın öncüllerinden biri olur.
Örnek: Bu ırmak gürültü yapıyor. Gürültü yapan hareket ediyor demektir. Bu ırmak hareket ediyor. Bu ırmak hareket ediyor. Hareket eden donmamıştır. Bu ırmak donmamıştır. Bu ırmak donmamıştır. Donmamış olan beni taşıyamaz. Bu ırmak beni taşıyamaz.
Sorit : Zincirleme kıyasta ortadaki sonuçlar çıkarılırsa, bu kıyas sorit adını alır.
Örnek: Bu ırmak gürültü yapıyor. Gürültü yapan hareket eder. Hareket eden donmamıştır. Donmamış olan beni taşıyamaz. O halde bu ırmak beni taşıyamaz.
3- Düzensiz Kıyaslar : Bilinen kıyas şekillerine uymayan kıyaslara düzensiz kıyas denir. Bu kıyasların en önemli olanı kısaltılmış kıyaslar dır.
Kısaltılmış Kıyas (Entimem) :Konuşma dilinde çok kullanılan kıyas türüdür. Zihinde tam şekli olmasına rağmen, sözle ifadede kısaltma yapılır.
Örnek: Kalp kırmak kötü şeydir. Bu önerme aslında kısaltılmış bir kıyastır.
Bunun tam şekli ise şöyledir: Bu hareket kalp kırmaktır. Kalp kırmak kötü şeydir. Bu hareket kötü şeydir. Düşünüyorum,o halde varım.
(Bu ifadenin tam şekli şöyledir)
Bu kıyasta, tam kıyastaki üç önermenin Her düşünen vardır. öncüllerinden biri ile sonuca ulaşılır, Ben düşünüyorum. tek öncülle kıyas ifade edilebilir. O halde varım.