Başkanlıktan önceki yaşamı
Quetzaltenango`da doğan Arbenz Guatemala`ya göçeden İsviçreli bir eczacının oğludur. Yaşamının ilk yılları babasının intiharı nedeniyle zor geçmiştir. Orduya katılan Arbenz Guatemala Askeri Akademisi`ni bitirerek 1935 yılında asteğmen olmuştur. 1937`de Guatemala Askeri Akademisi`ne dönerek bilim ve tarih dersleri vermiştir. 1939 yılında ileride evleneceği Maria Cristina Vilanova tanışmıştır. Eşi sayesinde sosyalist felsefeyle tanışmıştır. El Salvadorlu zengin bir arazi sahibinin kızı olan Maria, Arbenz`in hayatını çok etkilemiş ve Guatemala hükümetini devirmesi için eşini ikna etmiştir. Arbenz bir grup solcu subaya katılarak 1944 yılında diktatör Jorge Ubico`nun (1878-1946) devrilmesine yardım etmiştir. Ubico`nun devrilmesinden sonra kurulan Juan Josí© Arí©valo hükümetinde Arbenz Guatemala Savunma Bakanlığı görevini üstlenmiştir.Başkanlık dönemi ve darbe
Mart 1951`de Guatematala tarihinde ilk defa yapılan genel seçim sonrası başkanlık görevini üstlendi. Bu Guatemala tarihinde ilk defa barışçıl yollardan iktidara geçiştir. Seçim kampanyasında reform vaatleriyle yaptı ve Guatemala`yı sömürge döneminden kalma ABD bağımlılığından kurtararak ekonomik özgürlüğünü kazanmış bir kapitalist devlet haline getireceğini söyleyerek oyların %60`ını topladı. Selefi Juan Josí© Arí©valo Bermejo tüm yurttaşların politik sürece katılımını sağlayabilmek için bir dizi reforma başlamıştı. Arí©valo`nun seçme özgürlüğünü ve emekçilerin hakkını genişletmesi seçkin tabakanın geleneksel gücünü tehdit ettiğinden yapılan yirmiden fazla darbe girişimi başarısızlıkla sonuçlandı.Arí©valo`nun reformlarına kaldığı yerden devam eden Arbenz hükümeti Haziran 1952`de ABD`nin 1862 tarihli ``"Homestead Act"`` (İskan Yasası) temel alınarak hazırlanan bir tarım reformunu yasalaştırdı. Yeni yasa hükümete büyük çiftliklerin ekim yapılmayan bölümlerini kamulaştırma yetkisi vermekteydi. Büyüklüğü 670 dönüme kadar olan araziler üçte ikisinin ekili olması şartıyla bu yasa kapsamı dışında tutulmuştur. Aynı zamanda 30 dereceden fazla eğimli araziler de ki dağlık Guatemala için önemli ölçüde arazi bu yasa kapsamı dışındaydı. Kamulaştırılan bu toprak daha sonra 1800`lerde ABD`nin amaçladığına benzer şekilde birbirinden ayrı ailelere dağıtılarak küçük çiftlik sahibi bir ulus yaratılmak istenmiştir. Kamulaştırılan arazi sahiplerine iskan bedeli olarak arazilerin Mayıs 1952 vergi beyannamelerinde gösterilen değer üzerinden tazminat hesaplanmıştır. Arazi bedeli yüzde 3 faiz oranıyla 25 yıllık hazine bonosu olarak verilmiştir.Stephen G. Rabe, "Eisenhower and Latin America: The Foreign Policy of Anticommunism." University of North Carolina Press: Chapel Hill. Karısı sayesinde arazi sahibi olan Arbenz, bu toprak reformu sırasında kendi arazisinin 1.700 dönümünü kamulaştırma kapsamında devlete bırakmıştır. Peter H. Smith, Talons of the Eagle: Dynamics of US-Latin American Relations, Oxford University Press, 2000
Arbenz göreve başladıktan sonra etkili bir toprak reformu kurabilmek için gizlice Komünist Guatemala İşçi Partisi ``(PGT-Partido Guatemalteco del Trabajo)`` üyeleri ile biraraya geldi. Ülkedeki toprak dağılımındaki aşırı eşitsizliğini gidermek için böyle bir program Arbenz tarafından önerilmişti. 1945 yılında ülkenin verimli topraklarının %72`sine ülke nüfusunun yalnızca %2`sinin mülkiyetinde olduğu ve yalnızca %12`sinin kullanıldığı tahmin edilmektedir. Bu oran ABD tarımında rastlanan orandı ancak ekonomik çeşitliliğin olmaması ve ücretlerdeki farklılık nedeniyle 1950`lerin Guatemala`sında tarım alanında çalışan emekçilerin kazancı yılda 100 $`ı geçmiyordu ve ABD ekonomisi yüksek derecede sanayileşmiş ve çeşitli iken Guatemala çok az miktarda sanayileşebilmişti.
Arbenz`in önerdiği gündem Guatemala nüfusunun çoğunluğunu oluşturan yoksullaştırılmış köylüler tarafından kabul gördüyse de büyük toprak sahiplerini, güçlü Amerikan şirketlerini ve Arbenz`i Komünist etki altında kalmakla suçlayan ordu içindeki hizipleri öfkelendirdi. (Komünistlerin Guatemala`da şu anda bile ne kadar etki sahibi olduğu hala tartışma konusudur.) Bu gerilim ülkede önemli ölçüde huzursuzluğa neden oldu.Aurora havaalanında başkaldıran Guatemala Ordusu`ndan bir subay olan Carlos Castillo Armas vurularak yaralandı ve isyan bastırıldı. Bir Guatemala hapishanesinde bir süre kalan Armas kaçtıktan sonra sürgüne gitti.
Bu kararsızlık ortamı ve Arbenz`in PGT ile diğer Komünist ve emekçi etkilerine karşı gösterdiği tolerans CIA`in 1951 yılında Operasyon PBFORTUNE adını verdiği bir olasılık planı yapmasına yol açtı. Bu planda Arbenz`in yarıkürede Komünist bir tehdit haline gelmesi durumunda nasıl devrileceğinin yöntemi gösteriliyordu.
ABD kaynaklı bir şirket olan ``"United Fruit Company"``de (UFC) Arbenz`in toprak reformu girişiminden etkileniyordu. Guatemala`nın en büyük toprak sahibi olan bu şirketin arazisinin %85`i ekili olmadığı için Arbenz`in reform planlarından etkileniyorlardı. Vergi yükümlülüklerini hesaplarken bu şirket düzenli olarak malvarlıklarının değerini oldukça düşük gösteriyordu. 1952 yılı vergi beyannamesinde topraklarının değerini dönümü 3$ olarak göstermişti. Bu beyannameye uygun olarak Arbenz hükümeti tazminat değerini dönümü 3$ olarak belirleyince şirket arazinin gerçek değerinin dönümü 75$ olduğunu iddia etti ama kendi hesapladıkları bu arazi değerindeki olağanüstü artışın nedenini belirtmedi.
UFC`nin ABD hükümetinde ile güçlü bağlantıları vardı. ABD Dışişleri Bakanı John Foster Dulles ve kardeşi CIA Başkanı Allen Welsh Dulles`ın önceki hukuk şirketleri kanalıyla UFC ile yakın temastaydılar. Eisenhower`in güvenilir yaveri ve Dışişleri Müsteşarı Walter Bedell Smith de bu şirket ile yakın ilişki içindeydi ve bir zamanlar yöneticilik görevi için başvurmuştu. Bu kişilerin her üçü de şirketin hissedarları arasındaydı.
1952 yılında Guatemala İşçi Partisi yasallaştı ve Komünistler sonradan önemli köylü örgütleri ve işçi sendikalarında azınlık olarak önemli derecede nüfuz kazandılar ama hükümetteki politik partiyi geçemediler ve 58 sandalyeli parlamentoda yalnızca 4 sandalye kazanabildiler. Operasyon PBFORTUNE`ün taslağını hazırlayan CIA Arbenz`in potansiyel komünist bağları hakkında kaygılanmaya başlamıştı. UFC yaptığı lobi çalışmalarıyla Arí©valo`nun zamanından beri CIA`in reformcu hükümetleri devirmesini istiyordu ama Eisenhower iktidarına kadar Beyaz Saray`a sözünü geçirememişti. Eisonhower yönetimi 1954 yılında bir önceki sene İran`daki Mossadegh hükümetini devirmek için yapılan gizli operasyonların zafer sarhoşluğunu yaşıyordu. İran`daki darbenin mimarı olan CIA Ajanı Kermit Roosevelt Bakan Dulles`ı şöyle anlatmıştır: " Endişe verecek derecede coşku doluydu. Gözlerinin içi parıldıyordu ve dev bir kedi gibi hırıldıyordu. Yalnız duyduğundan zevk aldığını değil aynı zamanda kafasında bir şeyler planladığını da açıkça görebiliyordunuz."Stephen Kinzer, All the Shah`s Men: An American Coup and the Roots of Middle East Terror, Wiley, 2003, pg 209 1954 Şubat`ında CIA operasyon WASHTUB`a başladı. Bu operasyonla Nikaragua`ya sahte bir Sovyet silah deposu gizleyerek Guatemala`nın Moskova ile olan bağlantısını göstermeyi planlamışlardı. http://www.coha.org/NEW_PRESS_RELEASES/Matt%20Ward/MW_Appendix_A.htm, Accessed February 2006
1954 Mayıs`ında Çek silahları İsveç bandıralı Alfhem`` gemisiyle Guatemala`ya vardı. ABD bunun Arbenz`in Sovyet bağlantısının son kanıtı olduğunu iddia etti. Arbenz`i destekleyenler ise Guatemala`nın Batı Avrupa`daki değişik ülkelerden silah alma girişiminde bulunduklarını ve hiçbir yerden karşılık alamayınca Çeklerle anlaştıklarını belirtirler. Arbenz hükümeti ABD destekli bir işgalin kaçınılmaz olduğuna inanmıştı. Bir süre önce ABD`nin hazırladığı Operasyon PBFORTUNE (``White Papers``, Beyaz Kağıtlar`da denmektedir) detaylı bilgileri açıklamıştı ve aynı yıl içinde Caracas`ta yapılan Amerikan Devletler Örgütü (``Organization of American States`) Türkçesi bu mudur? --> birleşiminde ABD`nin eylemlerinin müdaheleyi yönlendirici şeklinde algıladıklarını bildirmişti. ABD yönetimi, hükümeti devirmek için CIA`in Operasyon PBSUCCESS kodadı verilen bir darbe örgütlemesini emretmiştir. 27 Haziran 1954`te istifa eden Arbenz kaçmak zorunda bırakılmış ve Meksika Büyükelçiliği`ne sığınmıştır.
Darbeden sonraki yaşamı
Önce Meksika`da bir süre kaldıktan sonra ailesiyle birlikte İsviçre`ye gitti. İsviçre hükümeti Arbenz`in İsviçre`de ikamet edebilmesi için Guatemala vatandaşlığından vazgeçmesini şart koşunca bunu reddeden Arbenz önce Paris`e sonra da Prag`a geçti. Çek resmi görevlileri Arbenz`in ülkelerinde kalmasından pek memnun değillerdi ve 1954`te sattıkları silahların düşük kalitesi nedeniyle geri ödeme isteyip istemeyeceğinden emin değildiler. Yalnızca üç ay sonra Moskova`ya geçti. Bir çok kereler Latin Amerika`ya dönmeyi denedikten sonra 1957 yılında Uruguay`a gidebilmek için izin alabildi.1960 yılında Küba Devrimi`nden sonra Fidel Castro Arbenz`i Küba`ya davet etti. Bu daveti hemen kabul eden Arbenz, kısa sürede Castro`nun Küba için seçtiği yoldan hoşnutsuzluk duymaya başladı. 1965 yılında en sevdiği büyük kızı Arabella`nın Bogotá, Kolombiya`da kendini öldürdüğünü duyunca yıkılan Arbenz, kızının cenaze töreni için verilen izinle Meksika`ya gitti ve sonra da orada kalmasına izin verildi. 27 Ocak 1971`de banyosunda ölü bulundu. Ya boğularak ya da kaynar suyla haşlanarak öldüğü sanılmaktadır ancak ölümünün arkasındaki gerçekler hala bilinememektedir.
Ayrıca bakınız
Daha fazla bilgi için
- Stephen Kinzer, Stephen Schlesinger. ``Bitter Fruit``. 2005 Edition. David Rockefeller Center for Latin American Studies
- Piero Gleijeses. "Shattered Hope."
- Nicholas Cullather. "Secret History."
- CIA file about Operations against Jacob Arbenz http://www.foia.cia.gov/docs/DOC_0000919960/0000919960_0012.gif
Kaynakça
- }