İl Arslan Harezmşah | başlık = Harezmşah Sultanı | hüküm süresi = 7 Mart 1156 – 22 Agustos 1172 | tam adı = Tac-i Dunya ve Din Ebu-l Feth İl Arslan | önce gelen = Atsız Harezmşah | sonra gelen = Tekiş Harezmşah ve Sultan Şah | hanedan = Harezmşahlar | babası = Atsız Harezmşah | annesi = | doğum tarihi = | ölüm tarihi = 7 Mart 1172 }} İl Arslan Harezmşah (tam adı: Tac-i Dünya ve Din Ebu-l Feth İl Arslan) (? - 7 Mart 1172; Gurgenc) 22 Ağustos 1156 ile 7 Mart 1172 döneminde Harezmşahlar devletinin hükümdarlığını yapmıştır. Yaşamı Babası Atsız Harezmşah sultan iken 1152de oğlu İl Arslan'ı Seyhun nehri ağzında önemli stratejik rolü olan Cend valisi olarak atamıştı. 1156da Atsız Harezmşah ölünce İl Arslan Harezmsah tahtına geçti. Harezmşahlar devleti babasının ve İl Arslan'ın hükümdarlık döneminde hem Büyük Selçuklu Devleti'ne hem de "Gürhan" adı ile anılan hükümdarlar tarafından yönetilen Karahitaylar devletine yıllık tazminat ödeyen hukuken vasal bir devlet niteliğinde bulunmakla beraber genel olarak bağımsız bir ülke niteliklerini taşımaktaydı. İl Arslan'ın Harezmşah olarak göreve başlamasından çok geçmeden 8 Mayıs 1157'de Büyük Selçuklu Devleti hükümdarı olan Ahmed Sencer öldül. Büyük Selçuklu Devleti ortaya çıkan çeşitli sultan adaylarının birbirleriyle mücadeleye girişmeleri ile büyük bir karışıklığa boğulup çok geçmeden bir tarihsel siyasi güç olmaktan çıktı. Bu gerçek etkin olarak İl Arslan'ın Büyük Selçuklulara vasal olmasına son verdi. İl Arslan Horasan'da olan siyasi gücünü yükseltmek için her türlü siyasete başvurdu. Bu nedenle çeşitli yörel yöneticilerle değişik dönemlerde geçici müteffiklik yaparak onlara askeri destek sağladı. Fakat Selçukluların otoritesinin gittikçe zayıflayıp Selçuklu devletinin çökmesine rağmen, diğer bölge idarecelerine üstün gelmeyi başaramadı. Sancar'ın yerine onun başkentinde Selçuklu hükümdarı olarak saltanat kuran Karahanlı Mahmud ile yakın ilişki kurdu. Ama babası Sultan Atsız Selçuklu Sultanı'yla yazışmalarında kendinden kulun olarak bahis ederken, İl Arslan'ın Mahmud ile yazışmalarında kendinden "gerçek arkadaşın" olarak bahsettiği belgelenmiştir. Diğer taraftan Selçuklu devletinin batısında hüküm süren II. Muhammed'le yazışmalarında İl Arslan Selçukluların Irak ve batı İran'da tutunmaların imkansiz olacağı için doğuya Horasan'a doğru hücuma geçmesini tavsiye etmiştir.İl Arslan bir zaman için Sultan Sencer'in tahtına adaylardan biri olan Sultan Mesud ile yakın dostane ilişkilerde bulundu. Bunun ana nedeninin Karahitaylara karşı bir güç kurmak olduğu bildirilmiştir ama bu mütteffiklik hiç gerçekleşmedi. 1158de İl Arslan Karahitayların diğer bir vasal ülkesi olan Semerkant'de kurulu Karahanlılar devleti işlerine karışmaya başladı. Karahanlıklar hükümdara Çağrı Han ülkesinde bulunan Karluklar aleyhinde idi ve Karluk emirlerinden bazıları Harezmsahlar ülkesine kaçıp İl Arslan'dan destek istediler. Bunu bir bahen sayan İl Arslan Karahanlılar'a karşı bir askeri sefere çıktı. Buhara şehri Harezmsahlılara eline geçti. Karahanlı sultanı Çağrı Han Semerkant şehrine çekilip Harzemsah ordusunun bu şehri kuşatmasına direnişe geçti. Çağrı Han Maveraünnehir Oğuz boylarından ve Karahitaylılar'dan yardım istedi. Karahitaylı Gürhan bir orduyu destek için göndermekle beraber bu ordunun komutanının Harezmsah ordusuyla savaş girmekten çekingen davrandı. Sonunda Semerkand'ın dini liderlerinin aracığıyla Çağrı Han, İl Arslan'la bir barış imzalamak zorunda kaldı ve bu barışa göre Çağrı Han Karluk emirlerini ülkesine geri alacak ve onlara eski görevlerini geri verecekti. Bundan sonra İl Arslan Horasan'da ortaya çıkan karmaşık durumdan faydalanmaya kararla ilgisini Horasan'a çekip buradaki değişik Oğuz boyları arasındaki karışıklıklar ile uğraşmaya koyuldu. 1161'de Gürgan'da ve Dahestan'da Oğuz lideri olan İhtiyareddin Aytak ile ona karşı çıkan Yağmur Han arasındaki mücadelenin Aytak lehinde çözümünü sağladı. 1162'de Sultan adayı Mahmud Hanı tahttan indiren Oğuz lideri Ay-Aba kendini "Horasan hüsrevi ve dagünün sultanı" ilan etti ve batıda bulunan Selçuklu Sultanı adayı Arslan Şahı'ın vasalı olduğunu bildirdi. Bu karmaşık durumu fırsat olarak gören İl Arslan 1165'de Horasan'ı eline geçirmek için sefere çıktı ve Ay-Aba'yı Nişabur'da kuşatmaya aldı. Fakat şehri ve emiri eline geçiremeden kuşatmayı bırakıp geri dönmek zorunda kaldı. Fakat Horasan'da karışıklık durumundan Karahitaylar Gürhan'ı "Yelu Pusuvan" da faydalanmak istemekteydi. 1165'de Karahitaylar ordusunun Horasan'daki Karahanlılar'a karşı bir sefere çıkıp güney Maveraünnehir bölgesini istila edip talan etmesine İl Arslan ancak seyirci kalabildi. 1172de ise Karahitaylar İl Arslan'nın yıllık tazminatı vermediğini bahane ederek Harezmşah devleti ülkelerine bir ceza verme seferine çıktılar. Harezmşah ordusu toplanıp sefere başladığında İl Arslan hasta düşmüştü. Ordusunun başından ayrılıp başkenti Gürgenç'e geri döndü ve yerine bir serdar bu orduya komutan tayin edildi. Harezmşah ordusu Karahitaylar ordusu ile yaptığı muharebede yenik düştü; ama Karahitaylar ordusu bunu bir akın hücumu olarak görerek ülkesine geri döndü. Bundan hemen sonra 7 Mart 1772'de Sultan İl Arslan Gürgenç'de hayatına gözlerini yumdu. Oğulları olan "AlaadDin Tekiş Harezmşah" ile Sultan Han Harezmşah arasında bir taht kavgası çıkıp her ikisi de kendini Harezmşah Sultanı olarak ilan etti. Döneminde kültürel katkılar Il Arslan'in baskenti olan Gurgenc'deki kulturel gelismelerden bu sehrin sonradan Mogollar tarafindan tahrip edilmesi dolayisiyla gunumuzde pekcok bilgimiz bulunmamaktadir. Ancak babasi Atsiz Harezmsah'in nin hukumet doneminde baskentine cektigi bilgeler dolayisiyla Gurgenc'in cok canli kulturel yasantisinin Il Arslan doneminde de devam ettigi bildirilmektedir. Farsca kasideleri ve nesi "Hadā'iq 'us-sihr" adli eseri ile unlu bir yazar ve sair olan Reşideddin Vatvat'ın Harezm'de saray naziri olarak gorevine devam etmistir. 15. yuzyilda 150 kadar sair ve yazar kisiyi ele alan "Tezkerat-il-Suara" adli "Devletsah"'in eserinde sair Sayf-al-Din Esferangi'in Buhara'dan getirilidigini ve "Seyid Ismail Gurgani" adli unlu bir hekimin hazirladigi "Ḏaḵira-ye ḵᵛārazmšāhi" adli tip ansiklopedisi eserini Harezmsahlara adadigini bildirmistir. * İngilizce Wikipedia "Il-Arslan" maddesi (Erişim:27.6.2010)
Dış bağlantılar
* Taneri, Aydın (1989) Harezmşahlar, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, ISBN 975-389-110-5. * Kafesoğlu, İbrahim (1965), Harezmşahlar Devleti Tarihi (485-617/1092-1229), Ankara: * Köymen, Mehmet A. (1954), Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi. Cilt II: İkinci Imparatorluğu Tarihi, Ankara: say.311-53,445 * Alaaddin Ata Melik Cüveyni,Tarih-i Cihan Güşa ** Turkce'ye Cevri: Cev. Mürsel Öztürk,) (1999), Dünya Fatihi Tarihi Ankara:Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları; ISBN 975-17-2206-3. ** İngilizce'ye çeviri: Cilt II say.3-14) * Barthold, W. (1968) Turkestan Down to the Mongol Invasion 3.ed., Londra:Acls History E-Book Project Reprint Series ISBN 1-59740-450-0 say. 331-37. * Encyclopedia Iranica'da "il-arslan" maddesi Burada bulunan bibliyografya listesi (Erişim:27.6.2010)
