Kullanımı
Doğal gaz ısı, ışık elde etmek için ve kimyasal maddelerin üretiminde ham madde olarak kullanılır. Yakıt olarak; soba ve ocaklarda, sıcak su elde edilmesinde, havalandırmada, elbise temizleme işinde, buzdolaplarında ve çöplerin yok edilmesinde ve diğer çeşitli ev aletlerinde kullanılır. Doğal gazdan, antifriz, deterjanlar, sun’i gübreler, haşerat ilaçları, plastikler, çözücüler ve sun’i elyaflar ve benzeri kimyasal maddeler elde edilir. Karbon siyahı asetilen ve etilen de doğal gazdan yapılır. Amonyak, üre, nitrik asit ve metanol da hava ve doğal gazdan imal edilir.Meydana gelişi
Doğal gaz muhtemelen organik maddelerin bozulması sonucu meydana gelmiştir. Çok büyük bitki ve hayvan kalıntıları eski okyanus diplerinde tortu tabakaları altında gömülü kalmışlardır. Çok uzun zaman sonra, üstte bulunan tabakaların basıncı ve dünyanın merkezinden gelen ısı, bu organik maddelerin kömür, petrol ve doğal gaza dönüşmesini sağlamıştır.Rastlanması
Doğal gaza yeryüzünde binlerce metrelik tortul tabakaların altında rastlanır. Gazın yoğunluğu çevredeki kayaya göre düşük olduğu için gaz kayada bulunan boşluklardan ve çatlaklardan yukarı çıkmaya çalışır. Bu arada bir geçirgen olmayan örtü kayası altında toplanır. Doğal gazın toplandığı değişik jeolojik oluşumlar mevcuttur. Bunlardan en basiti, aşağı doğru konkav olan kapak kayasıdır. Böyle durumda gaz, alttaki kumtaşı, kiltaşı veya dolomit gibi geçirgen olmayan kapak kayası altında toplanır. Geçirgen olmayan kapak kayası, kabuk veya susuz tabakalarından meydana gelebilir.Bileşimi
Havzadan havzaya değişmek üzere, doğal gazda değişik oranlarda çeşitli gazlar bulunur. Doğal gazda bir doymuş hidrokarbon olan metan CH4 çoğunluğu teşkil eder. Diğer bileşimleri daha ağır doymuş hidrokarbonlar meydana getirir. Ayrıca halkalı hekzan ve metil halkalı hekzan gibi halkalı parafinler, benzen ve toluen gibi halkalı hidrokarbonlar, karbon dioksit, hidrojen sülfür, su ve helyum, argon ve azot gibi gaz elementler de vardır. Bu gaz elementlerden hiçbiri doğal gazı destekleyici değildir. Mevcudiyetleri ile doğal gazın ısıtma gücü azalır. Helyum çok az bulunmasına karşılık, doğal gazda ticari kıymete sahip tek elementtir.Karbondioksit (CO2) de arasıra rastlanan bir bileşiktir. Miktarı az olmasına rağmen, yanıcı olmadığı için kuyu çıkışında kimyasal işlemle doğal gazdan alınır. Pekçok havzadaki doğal gazda hidrojen sülfüre (H2S) rastlanır. Kokusunun keskinliğinden dolayı böyle gaz “ekşi gaz” olarak isimlendirilir. Hidrojen sülfür mevcut değilse böyle gaza “tatlı gaz” denir. Zehirli ve konrosif özelliği olan hidrojen sülfür kimyasal muamele ile doğal gazdan uzaklaştırılır. Doğal gazdaki hidrojen sülfürden yan ürün olarak önemli miktarda element sülfürleri elde edilir.
Su, bütün gaz havzalarında sıvı veya gaz olarak mevcuttur. Sıvı su mevcutsa, doğal gazda buza benzeyen hidrat denilen katı parçacıklar meydana gelebilir. Mesela, metan ve su 15,6°C’de 140 kg/cm2 basınç altında bir hidrat meydana getirirler. Yaklaşık olarak, dört su molekülü bir metan molekülü ile birleşerek metan hidrat meydana getirir. Hidratlar, boru hatlarını tıkadığı için arzu edilmezler.
Normal bir tatlı gazda % 82 metan, % 4 etan, % 3 propan, % 3 butan, % 2 hekzan ve yaklaşık % 5 heptan ile ağır hidrokarbonlar mevcuttur. Tipik bir ekşi gazda ise, % 52 metan, % 8 etan, % 11 propan, % 10 butan, % 5 pentan, % 3 hekzan, % 2 heptan ile ağır hidrokarbonlar ve % 9 hidrojen sülfür vardır.
Doğal gaz boru hattına eriştiğinde, karbon dioksit ve hidrojen sülfürden kimyasal olarak arıtılmıştır. Ağır hidrokarbonlar, doğal benzin yapmak amacıyla alınır, propan ve butanın büyük bir kısmı da alınarak sıvılaştırılmış, petrol gazı (LPG) olarak satılır. Böyle bir gazda % 93 metan, % 5 etan ve % 2 propan vardır.
Özellikleri
Saflaştırılmış doğal gaz, renksiz ve kokusuzdur. Sülfür ihtiva eden bileşenler ilave edilerek, doğal gaza koku verilir. Böylece gazın havada patlama yapacak şekilde kaçağı önlenmiş olur. Gazın yoğunluğunun aynı sıcaklıktaki hava yoğunluğuna oranı olarak bilinen özgül yoğunluk yaklaşık olarak 0,6 civarındadır.Herhangi bir muameleden geçmemiş kuyudaki gazın ısı değeri 31.800 ~ 45.900 Btu/m3 civarındadır (1 BTU=252 kaloridir). Boru hattındaki gaz esas olarak metandan ibaret olup az miktarda etan ve propan da ihtiva eder, ısı değeri ise 36.400~38.800 Btu/m3 civarındadır. Metanın ısı değeri 35.738 Btu/m3, etanın 62.966 Btu/m3 ve propanın 90.300 Btu/m3tür.
Üretimi
Üretim; havzaların araştırılması, kuyuların açılması, gazın muameleden geçirilmesi, iletim, dağıtım ve gazın depolanmasından ibarettir. Buradaki değişik bölümler, farklı şirketler tarfından yapılır. Bir kısım şirketler araştırmada ihtisas kazanırken diğerleri kuyu açmada ihtisas sahibi olurlar. Üretim şirketleri havzadaki techizatla çalışırken, boru hattı veya iletim şirketleri, üretim şirketlerinden büyük miktarda gazı satın alarak belirli merkezlere iletirler. Dağıtım şirketleri de boru hattından gazı alarak tüketiciye dağıtırlar.Arama
Doğal gazın araştırılması, yüzey jeolojisinin incelenmesiyle başlar. Kaya tabakalarının yüzeydeki ve yakın çevredeki durumu incelenerek yüzey altındaki kaya tabakalarının muhtemel düzeni tahmin edilmeye çalışılır. Muhtemel gaz havzaları jeofizik ölçmelerle bulunur. Bu aşamada esas olarak sismik dalga yansımaları, magnetik alan ölçümleri ve yerçekim alanı ölçümleri olmak üzere üç metot kullanılır.Sismik dalga yansımaları en iyi araştırma yoludur. Yüzeye yakın olarak yapılan patlamadan doğan ses dalgaları derindeki kayadan yansıyarak yüzeye geri döner. Bunlar uygun aletlerde kayıt edilerek bilgisayarlarda incelenir. Gaz ve petrol bulunabilecek kayalar tesbit edilmeğe çalışılır. Sismik yansıma, özellikle kıyı ötesi havzaların incelenmesinde uygundur. Bu yolla ses dalgalarında yapılan kayıtlardan okyanus tabanı altındaki kaya tabakaları belirlenmeye çalışılır.
Havza rezervlerinin ölçümü: Bir doğal gaz havzasının kuyu açma ve ihtiyaç olunan yerlere boru döşenmesini ekonomik kılacak gaza sahib olması gereklidir. Tahmini olarak elde edilebilecek gaz miktarı o havzanın rezervi olarak isimlendirilir. Rezervler, genellikle trilyon metre küplerle ölçülür. Ekonomik açıdan, bir kuyu rezervinin boru hattına en az 20 sene gaz verebilmesi beklenir.
Bir havzadaki rezerv miktarını belirlemek için, havzanın hacmini ve havzadaki gazın basıncını bilmek gerekir. Basınç, oldukça hassas bir şekilde ölçü aletleri ile belirlenebildiği halde, hacmin dolaylı metotlarla belirlenmesi gerekir.
Boşluk hacmi metodunda gazın hacmi, bir kaya tabakasındaki gaz dolu boşluklar, kayanın boşluk durumu, kalınlığı ve kapladığı yer hakkındaki jeolojik bilgiler kullanılarak tahmin edilmeye çalışılır.
Basınç, azalma metodunda ise, havzadan alınan gaz hacmine bağlı olarak basınçta meydana gelen değişim ölçülür ve gaz hacmi bulunmaya çalışılır. İki ölçüm arasındaki basınçta büyük düşüş, hacmin küçük olduğuna; küçük düşüş ise hacmin büyük olduğuna işaret eder.
Sondaj ve kuyunun idaresi: Doğal gaz kuyularının çoğu dönme metoduyla açılır. Bu yöntemde sondaj ağzı aşağı yukarı hareket ederken döner. Alt tarafta dönüşle, kaya parçalana parçalana kuyu açılarak ilerleme yapılır. Bu sırada yukarıdan pompalanan çamur borunun içinden geçer ve kaya parçalarını borunun dışından yukarı getirir.
Gaz keşfedildiği zaman, çıkış debisi ölçülerek, kullanılma imkanı kontrol edilir. Daha sonra kuyuya boru yerleştirilir. Yüzeye çıkan kısma vanalar konularak çıkış kontrol edilir. Vanaların çokluğundan bu kısma “Noel Ağacı” ismi de verilir.
Bazı havzalarda gazı bulunduran kaya tabakasının geçirimliliği o kadar azdır ki gaz buradan geçemez. Gaz akışı havzalarda hidrolik çatlatmayla, asitleme ile veya patlayıcı maddelerin kullanılmasıyla sağlanabilir. Hidrolik çatlatma, su veya petrolle kum karıştırılarak uygun basınçla kayaya çatlak meydana getirecek ve mevcut çatlağı büyütecek şekilde kum pompalanmasıdır. Bu işlemde kum çatlaklara girer ve onları açarak gazın çıkmasını sağlar. Asidasyon işleminde, kullanılan asitle kayanın çözülmesi ve akım için boşluk bırakması amaçlanır. Çatlaklar, kuyunun dibinde nitrogliserin ile veya nükleer patlama yapılarak meydana getirilir. İlk barışçı nükleer patlama 10 Aralık 1967’de New Mexico (ABD)da bir gaz havzasında gerçekleştirilmiştir.
Gaza yapılan işlemler: Boru hattına verilmeden pekçok doğal gazların bazı işlemlerden geçirilmesi gereklidir. Bu tür işlemlerde, gazdan su, hidrokarbon, karbon dioksit ve hidrojen sülfür alınarak uzaklaştırılır. Doğal gazdan sıvı su ve sıvı hidrokarbonun alınması için ayrılma hazneleri kullanılır. Alınan sıvı hidrokarbon benzin imalatında kullanılır. Doğal gazdan absorbsiyon yoluyla ilave hidrokarbonlar da alınabilir. Bu tür işlemde gaz, hidrokarbonların çözülmesi amacıyla petrolden geçirilir. Bu çözülen hidrokarbonlar da kalorifer yakıtı tarafından alınır. Hidrokarbonlar ayrıca gazdan katı, tanecikler üzerine yapılacak adsorpsiyon yoluyla da ayrılabilir.
Karbondioksit ve hidrojen sülfür asidik gazlar olup, monoetandamin gibi bazik çözeltilerde absorbsiyon yoluyla alınabilir.
Boru hattında meydana gelebilecek yoğunlaşmayı ve korozyonu önlemek amacıyla su buharının da gazdan alınması gerekir. Bu amaçla, etil glikol da absorbsiyon ve katı kalsiyum klorür yataklarında adsorbsiyon işlemi kullanılır. Doğal gazın pek çoğu daha sonra çok düşük sıcaklıkta distile edilerek, helyum, etan ve propan gibi kıymetli bileşenlere ayrılır.
Boru hatları
Boru hatları, gaz kullanımında vazgeçilmez bir öneme sahiptirler. İlk gaz boruları içi boşaltılmış, ziftlenmiş ve kuvvetlendirilmiş ağaç kütükleriydi. Bunlar 75 yıla kadar dayanabiliyorlardı. İlk önemli demir boru hattı 1872’de Titusville (ABD) şehrine gaz vermek için kurulmuştur. Çelik borular ise ilk defa 1887’de kullanılmıştır. 1931’de de çelik boruların elektrik ile kaynaklanması başlamıştır.Karada sıvı ve gaz naklinde boru hatları en ekonomik vasıtalardır. Yaklaşık olarak tüketiciye iletilen doğal gazın dörtte bir maliyetini boru hattına sarf edilen para meydana getirir. Bu maliyete, önerilen boru hattı çizgisinin topografik incelenmesinin yapılması, haritaya işlenmesi ve geçiş hakkının elde edilmesi dahildir. Ayrıca, bir haberleşme ağının kurulması, bakım merkezlerinin teşkili, ölçüm istasyonları ve pompalama istasyonlarının kurulması, korozyonun önlenmesi için tedbirler, vanalar ve emniyet alet ve techizatının yerleştirilmesi boru hattı için gereklidir.
Tüketiciye dağıtım
Çeşitli Avrupa ülkelerinde ve Amerika’da mahalli şirketler, nakliyat şirketlerinden gazı satın alarak tüketiciye dağıtırlar. Doğal gaz büyük caddelere çapı 7,5-90 cm arasında değişen borularla iletilirken, evlere çapı 1,8 cm olan küçük borularla dağıtılır. Caddelerde gaz basıncı 1,75-2,5 kg/cm2 civarında bulunur. Tüketiciye ise gaz atmosfer basıncının biraz üzerinde iletilir. Mevcut gaz dağıtım borularının çoğu çelik olmasına karşılık, plastik boruların kullanılması yaygınlaşmaktadır.Türkiye, 1984 yılındaki çalışmalarla Sovyetler Birliğinden 25 yıl süreyle yıllık 5-6 milyar metreküp olmak kaydıyla doğal gaz alım anlaşması imzaladı. Sovyetler Birliği doğal gaz yataklarından Türkiye’ye boru hattı döşendi. 1988’de Ankara’ya getirilen doğal gaz şehir şebekesine bağlı havagazının yerine geçti. İstanbul’da da doğal gazın kullanımına başlanmış olup, hızla yayılmaktadır. Diğer büyük şehirlerde ise tesislerin yapımı sürdürülüyor (1993).
Depolama
Gaza ihtiyaç, mevsimlere bağlı olarak değişir. Yaz aylarında kullanılma sahalarına yakın yerlere taşınıp yeraltı depolarında bekletilen gaz, ihtiyacın fazla olduğu kış aylarında kullanılır. Depolarda gaz basıncı, sonbaharda en yüksek ve ilkbaharda en düşük olmak üzere değişir. Boru hatlarında basınç arttırılarak bir ölçüde depolama işlemi yapılır. Jeolojik yapının müsaade ettiği bazı yeraltı bölgelerinde de gaz depo edilebilir. Bu tür bölgeler gaz havzalarının bütün özelliklerine sahiptir, sadece gaz yerine su ihtiva ederler. Su uzaklaştırılarak gaz depolanır. Bu tür yerler büyük hacimdeki gazın ekonomik ve kolay depolanması için uygundur. Ancak, çoğu zaman yeryüzüne gaz kaçağı ortaya çıkar.Dünya üretimi
ABD, Eski Sovyet Cumhuriyetleri, Kanada, Romanya, Meksika, İtalya, Venezuella, Hollanda, Fransa, Almanya, Arjantin ve Macaristan önemli rezervlere sahip ülkelerdir.Önemli doğal gaz havzaları
Bazı havzalar çok verimlidir. Bunlardan bazıları tek bir büyük havzadan meydana gelirken, bazıları da benzer jeolojik karakteristiklere sahip birleştirilmiş tekil küçük havzalardan ibarettir. Doğal gazın önemli bir kısmı, petrol havzalarından elde edilir.1956’da keşfedilen Hassi R’mel Cezayir havzası en büyük havzalardandır. Burada ayrıca büyük Rhourde-Nouss havzası da mevcuttur. Batı Avrupa’da en büyük havza 1965’te keşfedilen Groningen (Hollanda) havzasıdır. Özbekistan, Türkmenistan, Ukrayna ve Rus Cumhuriyeti’nde büyük doğal gaz havzaları mevcuttur. ABD’de Teksas, Louisiana, Oklahoma, New Mexico, Kansas ve California önemli havzaların bulunduğu eyaletlerdir. En büyük havza 1922’de keşfedilen Hugoton havzası olup, Teksas, Oklahoma ve Kansas eyaletlerine uzanmaktadır.
misafir - 9 yıl önce