Üreme
Türkçe Üreme kelimesinin İngilizce karşılığı.adj. reproductive, seminal
n. reproduction, increase, breeding, proliferation, propagation, semination
Eşeysiz üreme
Bir canlının kendi başına yeni bir birey meydana getirmesidir. Oluşan bireyler ata bireyin tıpatıp aynısıdır. Yavru gamet oluşturma gibi bir süreç olmaksızın oluştuğu için ata bireyin genetik özelliklerinin aynısına sahiptir. Çeşitlenme olmadığı için değişen çevre şartlarına uyumda güçlük çekilir. Bölünme, tomurcuklanma, sporlanma ve vejetatif üreme gibi çeşitleri vardır.Organizmalar eşeysiz, eşeyli veya her iki yöntemi kullanarak üreyebilirler. Eşeysiz üreme genellikle basit yapılı canlılarda görülür. Eşeysiz üreme tomurcuklanma, bölünme, sporla üreme veya gelişmiş bitkilerde vejetatif üreme şeklinde görülür. Bu tür üreme gametler olmaksızın gerçekleştiği için meydana gelen yavruların genetik yapısı ile ana hücrenin genetik yapısı aynıdır.
Eşeyli üreme dişi ve erkek olmak üzere iki farklı eşeye ait yumurta ve spermin birleşmesi ile üremedir. Yumurta ve sperme gamet denir. Gametler, haploit kromozomlu olup, mayoz bölünme sonucu meydana gelir.
Eşeyli üremede görülen mayoz bölünme ve döllenme ile genetik çeşitlilik artar. Çünkü, yeni dölde, ana ve babadan farklı olan kromozom kombinasyonları oluşur. Bu şekilde yeni çevre şartlarına uyumu sağlayan yeni özellikler ile evrim şansı artar. Tozlaşma erkek organa ait polenlerin dişi organa ulaşması ve tohumun oluşması ile gerçekleşir. Tohum ve meyve yapısı türe özgü olup, türün devamlılığını sağlar. Suda yaşayan canlıların çoğunda dış döllenme görülür. Dış döllenmede gametler suya bırakılır. Döllenme suda gerçekleştiği için gametlerin yok olma tehlikesi vardır. Bu nedenle gametlerin döllenme şansı çok azdır. Döllenme şansını artırmak için çok sayıda gamet oluşturulur.
Yüksek yapılı hayvanlarda iç döllenme görülür. iç döllenme yapan canlıların bazısında embriyonun gelişimi ana vücudunun dışında gerçekleşir. Örneğin kuş, sürüngen, böceklerde embriyonun gelişimi ana vücudu dışında gerçekleşir. Memelilerde iç döllenme görülür. Memelilerde ise embriyonun gelişimi kuş, sürüngen ve böceklerden farklı olarak ana vücudu içerisinde gerçekleşir. Embriyonun korunması ve beslenmesi suda yaşayanlara göre daha fazladır. Gamet sayısı az olmasına rağmen iç döllenme görüldüğü için gametler kurumaz ve döllenme şansı fazladır. Ayrıca, yüksek yapılı hayvanlarda üreme sisteminin çalışması iç salgı bezlerinden salgılanan hormonların etkisi ile sağlanır.
Bölünme
Genelde monera (bakteri, mavi-yeşil algler) ile protista (amip, öglena vs.) aleminde görülen üreme çeşididir. Bu alemlerin üyesi olan tek hücreli canlılar mitoz benzeri bir bölünme gerçekleştirerek iki yeni yavru oluştururlar. Bölünme bakterilerde olduğu gibi enine, öglenada olduğu gibi boyuna yada amipte olduğu gibi herhangi bir doğrultuda olabilir.Tomurcuklanma
Bira mayası gibi bazı protistalarda ve mantarlarda görülen üreme çeşididir. Üreme gerçekleşirken birey hücre çekirdeğini eşler. Eşlenen çekirdeğin bir parçası ana hücrede kalırken diğeri hücre zarında oluşan çıkıntı şeklindeki yapıya geçer. Tomurcuk denilen bu yapı gelişerek yeni bireyi meydana getirir. Oluşan yavru bazen ana bireye yapışık olarak kalır yada ayrılarak bağımsız olarak yaşayabilir.Sporlanma
Sporogoni de denilen bu üreme çeşidi monera, protista ve mantarlar aleminin bazı üyelerinin yanı sıra kara yosunları ve eğrelti otları gibi bazı bitki türlerinde de görülür. Tıpkı tomurcuk oluşumuna benzeyen spor oluşumu farklı olarak daha sağlam bir zarla çevrilidir. Sıcak, soğuk, kuraklık gibi olumsuz şartlardan etkilenmeyen bu yapılar uygun ortam oluştuğunda gelişerek yeni bireyi meydan getirir. –50 oC dereceye dayanabilen spor hücreleri çok uzun süre gelişmeden bekleyebilir.Kara yosunları ve eğrelti otların da oluşturulan sporlar haploid kromozom taşırlar ve gametofit olarak adlandırılır. Gametofitlerin üreme organlarında üreme hücreleri oluşturulur. Üreme hücrelerinin döllenmesiyle de tekrar diploid bitki meydana gelir.
Vejetatif üreme
Bazı canlılarda görülen vejetatif üreme; yeterli büyüklükteki gelişmeye uygun parçaların eksiklerini tamamlayarak yeni bir birey meydana getirmesidir. Deniz yıldızının kopan kolunun tamamlanması ve kolun da gelişerek yeni bir denizyıldızını meydana getirdiği gibi bir rejenerasyon, kavak ve söğüt gibi bitkilerde bir dal parçasının toprağa dikilerek gelişmesinde olduğu gibi çelikle üreme, çilek bitkisinde toprağın üzerinde gövdenin bir bölümünden kökün ve sonrasında yeni bir çilek bitkisinin oluşmasında olduğu gibi sürünücü gövde ile üreme, patates bitkisinin yumruları üzerindeki gözlerin gelişerek yeni patates bitkisini oluşturduğu gözle üreme gibi çeşitleri sayılabilir.Eşeyli üreme
Kalıtsal olarak farklı iki hücrenin yada çekirdeklerinin birleşerek yeni bir bireyi meydana getirdikleri üreme şeklidir. Çoğunlukla gelişmiş canlılara özgü olan bu üreme şeklinde, anne ve baba diye tanımlanan iki farklı ata vardır. Ata bireylerin mayoz bölünme yoluyla gamet oluşturmalarından sonra döllenme ile oluşan birey ana veya babaya tam olarak benzemez. Gametlerin oluşumu sırasında meydana gelen mutasyonlar ve farklı iki gen dizilimine sahip hücrenin birleşmesinden oluşan yeni varyasyon yavrularda çeşitliliğe yol açar.İzogami
Şekil ve yapı bakımından birbirine benzer aynı büyüklükteki gametlerin birleşmesiyle oluşan eşeyli üreme çeşididir. morfolojik benzerlik gösteren gametlerin taşıdıkları genlerde fizyolojik farlılıklar bulunur. Alg çeşitlerinden sporogyra, ulothrix ve chlamydomanas izogami ile ürerler.Heterogami
Farklı özelliklerdeki dişi ve erkek gametlerle yapılan üreme şeklidir. Bazı alg türlerinde olduğu gibi gametler arasındaki farklılık çok az ise anizogami, yada insan ve diğer omurgalı hayvanlarda olduğu gibi gametler farklı morfolojik ve fizyolojik yapılara sahip ise oogami olarak adlandırılır. Oogami’de yumurta büyük, hareketsiz ve bol sitoplazmalı olmasına rağmen sperm oldukça küçük ve hareketlidir.Konjugasyon
Kavuşma anlamına gelen konjugasyon da aslında gamet oluşturulmaz. Bakteri, paramesyum ve bazı su yosunlarında görülen konjugasyon da yan yana gelen canlılar birbirlerine gen aktarımında bulunurlar. Canlıların gen diziliminde değişiklik dolayısı ile de çeşitlilik oluştuğu için eşeyli üreme olarak kabul edilir.Partenogenez
Arılar, çalı çekirgeleri, karıncalar gibi eklem bacaklılarda görülen partenogenetik üremede yumurta bazen döllenme olmaksızın gelişerek yeni bir birey meydana getirir. Oluşan birey erkektir ve haploid sayıda kromozom taşır. Normal üreme süreçlerinde dişiler mayozla yumurtayı oluştururken erkekler mitoz benzeri bir bölünme ile sperm oluşturur. Döllenme sonucu oluşan bireyler ise hep dişidir. Arılarda oluşan dişiler bal özü ile beslenirse kraliçe, çiçek tozu (polen) ile beslenirse işçi arı olur.Hermafroditizm
Canlılarda normalde üreme organlarında sadece birisi bulunur. Dolayısı ile de tek çeşit gamet üretir. Fakat salyangoz gibi bazı hayvanlarla çiçekli bitkilerin çoğu her iki üreme organına da sahiptir ve hem yumurta hem de sperm üretebilirler. Böyle canlılara hermafrodit (erselik, çift cinsiyetli) denir. Erselik canlılar normalde kendi kendilerini döllemez. Bir populasyon içerisinde bireylerin bir kısmı erkek bir kısmı ise dişi rolünü üstlenir. Sonraki üreme döneminde rollerini değişebilirler.Üreme çeşitleri
Üreme Çeşitleri1. Eşeysiz Üreme: Farklı eşey hücrelerine gerek kalmadan canlı vücudundan yeni bir yavru meydana gelir.
Tek Hücrelilerde:
a) Bölünme: Amipte çekirdek ve sitoplazma ikiye bölünerek iki yeni yavru amip meydana gelir. Terlikside enine, öglena vetrikpanasoma gibi kamçılılarda dikine bölünme görülür.
b) Tomurcuklanma: Ana canlı vücudunun herhangi bir yerinde meydana gelen tomurcuk farklılaşarak ana canlıya benzer bir canlı hasıl eder. Tomurcuk ana birey üzerinde kalarak kolonileri veya ayrılarak yeni bağımsız fertleri meydana getirir. Bira mayasında olduğu gibi.
c) Sporlanma: Bazı canlılar spor adı verilen monoploid hücreler meydana getirir. Elverişsiz şartlarda bazı bakteriler özsularını kaybederek spor haline dönüşür. Bakteri sporları -250°C ile +120°C ısı farklarına dayanır. 60 yıl saklanabilir. +121°C’de 15 dakika kaynatılınca ölürler.
Plazmodium insan kanının alyuvarlarında şizogoni devresinde eşeysiz olarak sporla ürer.
Çok Hücrelilerde:
a) Regenerasyon (=Yenilenme): Vücuttan kopan büyük bir parçanın yeni bir canlı meydana getirmesi veya kopan kısmın yeniden oluşması (tamiri) şeklindeki bir çeşit bölünerek üremedir. Buna regenerasyon denir. Planarya adı verilen tatlı sularda yaşayan yassı kurtlar enine veya boyuna parçalara bölünse, her parça ayrı ayrı bir planarya kurdu meydana getirir. Yer solucanı iki parçaya kesilse, her parça hayatına devam eder. Deniz yıldızı ve istakoz kopan kol ve bacaklarını yeniler. Kavak, söğüt, gül gibi bitkilerin kesilmiş dal parçaları (=çelik) ile üremesi birer regenerasyondur. Patates, lale gibi bitkilerin yumrularının bir gözünden yeni bitki meydana getirmesi de regenerasyona örnektir.
b) Tomurcuklanma: Selenterelerden hidra (=polip) tomurcukla ürer.
c) Sporla: Monoploid hücrelerdir. Eğreltiotu, atkuyruğu, kaya yosunu gibi çiçeksiz bitkilerde rastlanır. Sporlar çeşitli bitki gruplarında farklı meydana gelir. Sporang denen özel kesecikler içinde meydana gelenlere endospor, üreme organlarının üzerinde (=dışta) hasıl olanlarına ekzospor, çıplak ve suda kamçı ile hareket edenlerine zoospor denir. Zoosporlar zoosporang denen özel spor keselerinde meydana gelir.
d) Partenogenez (Döllemsiz Çoğalma): Spermle aşılanmamış (=döllenmemiş) yumurtalardan yavruların üretilmesi (=doğması) olayına partenogenez denir.
Bu üreme çeşidi arılar, bitki bitleri, daphnia (=su piresi), ipekböceği, tespihböceği, deniz yıldızlarında görüldüğü gibi kara hindiba (=aslan dişi) bitkisinde de görülür. Arılarda döllenmiş yumurtalardan bey arı (dişi) ve işçi arılar (kısır dişiler), döllenmemiş yumurtalardan erkek arılar doğar.
II. Eşeyli Üreme: Erkek ve dişi üreme hücreleri birleşerek zigot (=döllenmiş yumurta) hasıl olması ve zigottan yavrunun meydana gelmesidir.
Tek Hücrelilerde:
a) Konjugasyon (=Kavuşma): Ortama uyum sağlamak için daha dirençli bireyler meydana getirmek maksadıyla iki fert yanyana gelerek aralarında çekirdek (veya gen) değişimi yapması olayıdır. Terliksi ve bakterilerde görülür.
b) Gamet Meydana Gelmesiyle: Sıtma plazmodyumunda görüldüğü gibi erkek ve dişi hücrelerin birleşmesi olayıdır.
Çok Hücrelilerde:
a) Dış Döllenme: Erkek ve dişi üreme hücrelerinin vücut dışında birbirini döllemesi olayıdır. Balık, kurbağa, su semenderlerinde rastlanır.
b) İç Döllenme: Sperm (erkek gamet) ve yumurtanın (dişi gamet) vücut içinde birbirini döllemesidir. Kuş, böcek, sürüngen, memelilerde yaygındır. (Bkz. Embriyon)
III. Döl Almaşı (=Metagenez): Eşeyli üremeyi bir eşeysiz üremenin takip etmesine denir. Daha çok çiçeksiz bitkilerde (yapraklı kara yosunu, atkuyruğu, eğrelti vs.) görülmekle beraber hayvanlarda rastlanır. (Sıtma plazmodyumu, hidra, fidan biti, mazı böceği, su piresi (Daphnia) vs.).
Bitkiler Alemi (Sınıflandırma)
1- Çiçeksiz bitkiler (Sporlu bitkiler) =Sporotofita
I- Eğreltiler
a- Eğreltiotları
b- Atkuyrukları
c- Kibrit otları
II- Kara yosunları
a- Yapraklı K.Y.
b- Ciğer otları
III- Talli bitkiler
a- Likenler
b- Mantarlar
c- Su yosunları
d- Bakteriler
2- Çiçekli bitkiler (Tohumlu bitkiler) Spermatofita
I- Kapalı tohumlular (Angiosperm)
a- Tek çenekliler (Monokotiledon)
b- Çift çenekliler (Dikotiledon)
II- Açık tohumlular (Gimnosperm)
a- Çamlar
Çiçeksiz Bitkilerde Üreme
a) Eğreltide Üreme: Döl değişimi (metagenez) görülür. Damarlı çiçeksiz bitkilerdir. İletim demetleri gelişmiştir. Nemli ormanlarda yaşarlar. Yeraltı gövdesine rizom denir. Rizomdan ek kökler çıkar. Toprak üstündeki yaşlı yaprakların alt yüzeyinde kahverenkli lekeler halinde spor kesesi toplulukları (sorus) bulunur. Yere dökülen haploid sporlar yürek şeklinde protalleri meydana getirir (gametofit), Protallerde anterid’ler (erkek organ) ve arkegon’lar (dişi organ) meydana gelir. Erkek organda çok kamçılı spermatozoit’ler dişi organa ulaşarak oosfer’i (yumurta hücresi) dölleyerek zigot meydana getirir (Sporotif). Zigot gelişerek yeni eğrelti meydana gelir. (Bu arada protal çürür.)
b) Atkuyruğunda Üreme: Döl alması vardır. Toprakaltı gövdesinden hakiki kökler çıkar. Pahloid sporlar (n kromozomlu) erkek ve dişi protalleri meydana getirir. Erkek protalde erkek organ (Anterid), dişi protalde dişi organ (Arkegon) meydana gelir (Gametofit döl). Kamçılı Spermazoidler yakın dişi protallerin arkegonlarındaki yumurta hücresini dölleyerek zigot meydana gelir. Bundan da yeni bir atkuyruğu meydana gelir (Sporofit döl).
c) Yapraklı Kara Yosununda Üreme: Gövde ve yaprakları olan fakat hakiki kökleri olmayan ilkel bitkilerdir. Odun ve soymuk boruları da yoktur. Kök yerine bitkiyi toprağa bağlayan ve suyu alan rizoidler (köksüler) bulunur. Madde iletimi ozmozla hücreden hücreye yapılır. Üremesinde döl değişimi vardır. Haploid sporlar yere dökülerek protonema’yı (ilk çim) meydana getirir. Protonema gelişerek yapraklı kara yosununu meydana getirir. Ayrı bitkilerde erkek ve dişi organlar meydana gelir. Erkek hücre dişi hücreyi dölleyerek zigot meydana gelir. Zigot aynı bitki üzerinde gelişerek sporangiumu (Saplı spor kapsülünü) meydana getirir. Hayatı boyunca monoploid döle bağlı kalır.
Kapalı Tohumlularda Üreme
Tohum: Tohum taslağının kısımlarıyla çevrilmiş ergin bir embriyodur.
Tohum taslağı: Döllenmeden sonra olgunlaşıp, tohumları verecek olan yapılara tohum taslakları denir.
Tohum ve embriyo: Ana bitkinin küçük nümunesi, yani yavru embriyodur. Embriyo tohumun içinde bulunur.
Tohum yeterli ısı, hava ve nemde çimlenerek çim bitkisini meydana getirir. Bitki embriyonu şu kısımlardan meydana gelir.
1. Radikula (Kök taslağı): Bitkinin kökünü meydana getirir.
2. Plumula (Tepe tomurcuğu): Gövde taslağıdır. İlk yaprak ve çim gövdesini meydana getirir.
3. Kotiledon (Çim yaprağı= Çenek): Gerçek yapraklar meydana gelip fotosentez yapana kadar bitkinin yedek besin deposudur.
Bazı bitki tohumlarında (fasulye, ceviz vs.) endosperm dumura uğramıştır. Bunlarda besi doku kotiledonlarda depo edilir. (Hintyağı ve haşhaş tohumunda depo yeri endospermdir.)
Meyve nedir? Döllenmiş ve çoğalmış bir ovaryumdur. Başka bir deyişle: Döllenme sonucu farklılaşmış ovaryum (yumurtalık) ve onun çevirdiği tohumların meydana getirdiği topluluktur. Karpellerden (meyve yaprağı) meydana gelen meyve çeperi perikarp adını alır ve üç tabakadan meydana gelir: 1) Ekzokarp (dış kabuk): Tek tabakalıdır. 2) Mezokarp (Orta kabuk): Çok tabakalıdır. 3) Endokarp (İç kabuk): Tek tabakalıdır.
