Memluk, Arapça'da “köle” demektir. Hükümdar ve emirlerin muhafız birliklerine bağlı bu köleler, meziyetleri sayesinde zamanla hizmetinde bulundukları devletlerde idari kadroyu ele geçirmişlerdir. Kendi nüfuzlarını kuvvetlendirmek maksadıyla İslam tarihinde ilk defa memluk (beyaz köle) kullananlar Abbasi halifeleri olmuştur. Abbasi ordusundaki Türk memluklerin sayısı kısa bir süre içerisinde 35 bine ulaştı. Bu Türk askerleri sayesinde Abbasiler dış tehlikelere başarıyla karşı koydular. Tolunoğulları ve İhşidiler devletlerinde de önemli bir yer tutan memluk kuvvetlerinin sayısı özellikle Eyyubiler döneminde önemli oranda arttı. Bu devrede memluklerin eğitimi için iki kışla tesis edildi. Kışlalardan biri Melik Salih Necmeddin tarafından Kahire'de, Nil Nehri üzerinde bulunan Ravda Adasında kurulmuştu. Burada Kıpçak Türkü olan memlukler eğitim görürler ve kışlaları su ortasında olduğu için “Memalik-i Bahriye” (Deniz Köleleri) veya “Memalik-i Türkiye” adı ile anılırlardı. İkinci kışla ise daha sonra bizzat Memluk Sultanı Melik Mansur Kalavun tarafından yine Kahire'de Kal'atü'l-Cebel denilen Kalenin burçlarında kuruldu. Burada eğitim görenler “Memalik-i Burciyye” adıyla anılırlardı. Bunlar daha çok Kafkaslardan getirilen Çerkes köleler oldukları için “Memalik-i Çerakise” diye de anıldılar. Memluk Devletini Bahri Memlukleri kurduğu halde, daha sonra Burci Memlukleri idareyi ele geçirmişlerdir.
Bahri Memlukleri: Devlet idaresinde kademe kademe yükselen Bahri Memlukleri, kendi aralarında anlaşıp güçlenerek, Eyyubi Hanedanının zayıf bir anını kollamaya başladılar. Son Eyyubi Sultanı Turan Şah, Bahri Memluklerine karşı tavır alınca 1249 yılında öldürüldü. Yerine eski sultan Melik Necmeddin Salih'in dul karısı Şecer-üd-Dürr Sultan ve Memluklerden Muizzüddin Aybek, ordu komutanı tayin edildi. Bir kaç ay sonra da Şecer-üd- Dürr, Muizzüddin Aybek'le evlenip sultanlığı ona devretti.
Böylece müstakil ilk Memluk Sultanı olarak tahta geçen Aybek, Memlukler arasında dindarlığı, cömertliği ve görüşlerinin isabetliliği ile tanınmaktaydı. Aybek'in tahta çıktığı sırada Irak'ta Moğol tehlikesi baş gösterdi. Halife, Aybek'ten yardım istedi. Ancak bu sırada Aybek iç isyanlarla meşguldü. Özellikle Bahri Memlukleri liderlerinden Aktay'ın nüfuzunu gittikçe arttırması Aybek'i korkuttu. Bu sebeple Aybek, bir fırsatını kollayıp, Aktay'ı öldürttü. Bunun üzerine Bahri Memluklerinin büyük kısmı Suriye'ye kaçtı.
Aybek, iç ve dış tehlikelerin hepsini ortadan kaldırıp, düşmanlarına başarı ile karşı koyarak bütün zorlukları yenmişken, Musul Hakimi Bedreddin Lü'lü'ün kızı ile nişanlanınca karısı Şecer-üd-Dürr tarafından öldürtüldü. Birkaç gün sonra da Şecer-üd-Dürr öldürüldü. Tahta geçen Aybek'in oğlu Sultan Nureddin Ali'nin saltanatı iki sene kadar sürdü. Moğolların Suriye'ye yaklaşmaları üzerine saltanat naibi Kutuz, Mısır ayanı ile emirlerin ileri gelenlerini toplayarak, Sultan Nureddin'in güç durumların adamı olmadığını, ancak herkesin kendisine itaat edeceği kudretli bir kişinin sultan olmasıyla, Moğollara karşı konulabileceğini söyledi.
Bu sırada Bağdat'ın Moğollar tarafından alındığı ve Abbasi halifesinin öldürüldüğü haberi geldi. İslam alemi dehşet içinde kaldı. Bu büyük tehlikenin ancak Kutuz gibi değerli bir kumandan tarafından karşılanabileceğini anlayan Mısır halkı ve ileri gelen emirler, Kutuz'a saltanat teklif ettiler. Neticede henüz çocuk olan Sultan Ali tahttan indirilerek, Kutuz sultan ilan edildi. Sür'atle ilerleyen Moğol orduları İslam ülkelerini çiğneyerek Memluklerin en kıymetli eyaletlerini aldılar ve Mısır kapılarına dayandılar.
Sultan Kutuz, hazırladığı büyük bir ordu ile Moğolları karşılamak üzere Suriye'ye gitti. 1260 senesinde Ayn-ı Calut denen ve vaktiyle hazret-i Davud'un, Calut'u yendiği rivayet edilen yerde iki ordu karşı karşıya geldi. Moğollar, ilk anda üstünlük sağladılarsa da, Sultan Kutuz'un dirayetli kumandası sayesinde yenilgiye uğradılar. Kaçan Moğolları takip eden Sultan, Moğol başkumandanı Ketboğa Noyan da dahil olmak üzere Moğolların hepsini kılıçtan geçirdi. Zafer, İslam alemini büyük bir sevince boğdu. Çünkü, Moğolların Mısır'a hakimiyetleri İslam alemi için büyük felaket olurdu. Zafer sonunda Şam'a gelen Sultan Kutuz, Habeşistan'dan Fırat kıyılarına kadar olan yerleri hakimiyeti altına aldı. Cihadını, Moğollarla işbirliği yapan Latinlere karşı devam ettirdi. Sultan Kutuz, Ayn-ı Calut Zaferinde Türk ordusunun öncü birliklerine kumanda eden Baybars'a vad ettiği Haleb umumi valiliğini vermediği için, onun tarafından öldürüldü.
Sultan Kutuz'un yerine 1260 senesinde Sultan olan Baybars'ın Eyyubi Hanedanının iktidardan uzaklaştırılıp, Türk Memluklerinin iktidarı ele geçirmelerinde birinci derecede rolü oldu. Sultan Baybars, tahta çıktığında, İlhanlılarla Haçlılar, Memlukleri ve İslam alemini tehdid ediyorlardı. Baybars, 1258'de Hülagu'nun Abbasileri Bağdad'dan çıkarmasına karşılık olarak, Abbasilerden El-Muntansır'ı 1261'de Kahire'de halife ilan etti. Bu davranışı ile bütün Sünni Müslümanların takdirini kazandı.
Memluklerin, başşehirleri Kahire'de halifelere yer verip, hürmet etmeleri, onlara İslam aleminde büyük bir manevi nüfuz kazandırdı. 1265'te Haçlıların elinde bulunan Suriye kıyılarındaki birçok kaleyi alan Sultan Baybars, Kilikya Rumları ve Ermeniler üzerine de bir ordu gönderdi. Bu seferde Ermenilerin başı esir alınarak Sis (Kozan) zaptedildi. 1268 senesinde tekrar sefere çıkan Sultan Baybars, Haçlıların son dayanak noktaları olan Antakya'yı alarak, prensliklerini yıktı. Bir yıl sonra da Hicaz'a giderek hac farizasını eda etti. 1270 ve 1271'de düzenlediği yeni seferlerde, Haçlıların son sığınakları olan Askalan ve Kerek kalesini almaya muvaffak oldu. Bir yıl sonra vuku bulan iki İlhanlı taarruzuna da, başarıyla karşı koyarak 1274 senesinde Anadolu'ya girdi ve Sis'i ikinci defa zaptetti. Sultan Baybars, Anadolu'yu İlhanlı tahakkümünden kurtarmak üzere, bir kısım Selçuklu Beylerinin davetiyle 1277'de harekete geçti. Elbistan'da İlhanlı ordusunu bozup, Kayseri'ye girdi. Ancak, idare merkezinden fazla uzaklaştığı için Şam'a döndü. Haziran 1277'de kısa bir rahatsızlıktan sonra elli dört yaşında vefat etti. Şam'a defnedildi. Sultan Baybars, Moğol hakimiyetinin Suriye ve Mısır'a taşınmasına kesin şekilde mani olup, Haçlıların iki yüz yıldan fazla süren Ortadoğu işgaline son verdi. Büyük bir kumandan ve devlet adamı olan Baybars, dirayeti sayesinde devletin iç ve dış siyasetini başarı ile yürüttü. Devlet teşkilatında önemli ıslahat yaptı.
Baybars'ın ölümü üzerine yerine oğlu Nasireddin Berke geçti. Ancak takip ettiği siyaset yüzünden, kısa bir süre sonra ümera (emirler) ile arası açılan Nasireddin Berke, iki yıl kadar sonra kendi isteği ile tahttan çekildi (1279). Yerine Baybars'ın diğer oğlu Bedrüddin Sülemiş geçti. Emirlerden Kalavun da saltanat naibi oldu. Yeni sultanın küçük yaşta olmasından faydalanan Kalavun, iktidarı ele geçirdi ve kendisine saltanat yolunu açma çalışmalarında bulundu. Sülemiş ve Kalavun adına sikke kesildi ve hutbe okundu. Aynı senenin Kasım ayında ümeranın muvafakatını da alan Kalavun, Sülemiş'i tahttan indirerek, sultanlığını ilan etti.
Kalavun, tahta geçtikten sonra diğer Memluk sultanlarının karşılaştıkları güçlüklerle karşılaştı. İç meselelerini yoluna koyduktan sonra, İlhanlılara karşı Baybars'ın politikasını takip etti. 1280 ve 1281 senesinde İlhanlıların Suriye'ye yaptıkları iki seferi bertaraf eden Kalavun, 1285 senesine kadar Sungur ile meşgul oldu. Bu yüzden Haçlılarla savaşa girmekten kaçındı ve on senelik bir barış anlaşması yaptı. İşlerini yoluna koyar koymaz, Avrupa'dan yardım alamayan Haçlı kalıntılarını tamamen ortadan kaldırmak için harekete geçti. Emir Hüsameddin komutasında bir orduyu Antakya Haçlı Prensliğinin son kalıntılarının toplandığı Lazkiye'ye gönderdi ve 1287 senesi Nisan ayında şehir fethedildi. 1289 senesinde Kalavun güçlü bir ordu ile Trablus'u kuşattı ve Nisan ayının sonlarında ele geçirdi. 1290 senesinde Akka'ya gelen bir Haçlı grubu, civardaki Müslüman topraklarına hücum edip, bazı tüccarları öldürdüler. Bunun üzerine, Kalavun büyük bir ordu hazırladı. Fakat Kahire'den ayrılmak üzereyken 1290 senesinde vefat etti.
Kalavun'un vefatından sonra yerine oğlu Eşref Halil geçti. Halil, tahta geçer geçmez, Memluklerin isyanı ile karşılaştı ve kısa sürede bastırdı. Babasının Akka'yı Haçlılardan almak için hazırladığı planı tatbike girişti. Sultan Halil, 1291 senesi Nisan ayında ordusu ile Akka'yı kuşattı ve şehir on sekiz Mayısta fethedildi. Akka'nın düşmesinden sonra Suriye'deki Haçlı kaleleri birer birer ele geçti. Böylece 14 Ağustosta bütün Suriye sahili Haçlılardan temizlendi. Sultan Eşref Halil, tahta geçtikten sonra, devlet ricaline ve babası zamanında söz sahibi olan ümeraya karşı kötü davrandı. Bunun üzerine, vezirlerden Baydara, Sultan Eşref Halil'i bir av sırasında, işbirliği yaptığı emirlerin yardımıyla 1293 senesi Aralık ayında öldürdü.
Sultan Halil'in öldürülmesinden sonra sırasıyla tahta geçen Nasıreddin Muhammed, Ketboğa, Laçin ve İkinci Baybars dönemlerinde ülke iç karışıklıklar ve saltanat kavgaları ile büyük tahribata uğradı. 1310'da üçüncü defa tahta çıkan Nasıreddin Muhammed otuz bir sene devam eden bu saltanatında önce bütün devlet işlerini ele aldı. Eskiden olduğu gibi ümeranın kendisine tahakküm etmesine izin vermedi. Sultan Muhammed'in üçüncü saltanat devri, Memluk, nizamının olgunlaştığı, hükumet dairelerinin rayına oturduğu, idarede birçok yeniliklerin ve gelişmelerin yapıldığı, bazı büyük memuriyetlerin kaldırılıp, yerine yenilerinin ihdas edildiği bir devirdir. Sultan Nasıreddin Muhammed, bunlara ek olarak gelir kaynaklarını düzeltmiş, iktisadi gelişmeye bağlı olarak, devletin gelirini de arttırmıştır. Nasıreddin Muhammed 1341 senesinde vefat edince, Memluk Devleti, Nasıreddin Muhammed'in oğulları ve torunlarının dönemi olarak isimlendirilen yeni bir devreye girdi. Bahri Memluklerin çöküşüne ve Burci Memluklerin kuruluşuna kadar devam eden bu devrenin en bariz vasfı, Sultan Nasıreddin'in oğlu ve torunlarından sultan olanların çoğunun çocuk olmalarıdır. Bu yüzden ümeranın nüfuzu yeniden arttı ve sultanlar kısa sürelerle, sık sık değiştirildi. On üç sultanın başa geçtiği bu dönemde, Suriye ve Mısır'da büyük veba salgını oldu, hergün binlerce kişi öldüğü için toprağı işleyecek kimse kalmadı. Kudretli bir şahsiyet olan Sultan Berkuk ile iktidar, Bahri Memluklerinden, Burci Memluklerine geçti. Sultan Berkuk, çerkezlerden bir topluluğun başına geçerek kuvvetlenince, Sultan Selahaddin'i 1382 senesinde tahttan indirip, Bahri Memlukleri devrine son verdi.
Burci Memlukleri
Hanedan olarak Mısır Memlukleri tarihinin ikinci kısmını Burci Memlukleri teşkil eder. Çerkez asıllı olan bu hanedan 1382'den 1517'ye kadar Mısır'a hakim oldu. Ancak bu sultanlar, dil ve kültür bakımından tamamen Türkleşmiş oldukları için, devlet, Türk karakterini muhafaza etti. Memlukleri merkeziyetçi bir idare altında toplayan Sultan Berkuk, 1399 senesinde vefat edince yerine oğlu Ferec geçti. Sultan Ferec devrinde iç karışıklıkların çıkmasından istifade eden Hıristiyanlar harekete geçtiler. Buna Suriye'deki iç karışıklıklar da eklenince, Sultan Ferec 1412 senesinde asiler tarafınan öldürüldü. Halife-el-Musta'nın sultan ilan edildiyse de, çok geçmeden Seyfeddin Şeyh, Memluk tahtına çıktı. Bunun zamanında nisbi bir sükunet sağlandı. Birçok tesisler inşa edildi. Seyfeddin Şeyh ölünce, yerine oğlu Ahmed geçti ise de atabegi Tatar, idareyi ele geçirdi. Fakat Tatar'ın da saltanatı uzun sürmeyip, kısa bir müddet sonra öldü. Tatar'ın vefatından sonra sultan ilan edilen oğlu Muhammed ise, vasisi Barsbay tarafından tahttan indirildi. Memluk sultanlığı tarihinde büyük ün yapan Sultan Baybars, on altı senelik saltanatında sükunet ve istikrarı temin etti. Suriye ve Mısır'da Müslümanların faydasına tedbirler aldı, huzurda yer öpmek geleneğini kaldırdı. 1425 senesinde Kıbrıs'a gönderdiği donanma ile Kral Vanas'ı yenerek esir aldı ve kefaletle serbest bıraktı. Kral kendisine tabi olarak her sene vergi ödedi. Ticareti geliştirmek hususunda tedbirler aldı. Barsbay, Dulkadiroğulları, Ramazanoğulları ve Akkoyunlularla da mücadele etti. 1438 senesinde ölünce yerine oğlu Yusuf geçti ise de, atabegi Çakmak idareyi ele geçirdi.On altı sene tahtta kalan Çakmak, Barsbay'ın siyasetini devam ettirdi. 1442'de Kıbrıs ve Rodos'a donanmalar gönderdi. Osmanlılar ve Karamanoğulları ile dostane münasebetler kurdu. Vefat edince yerine oğlu Osman geçti. Osman'ın çok kısa süren saltanatından sonra iktidara Seyfeddin İnal geçti. İnal, Fatih Sultan Mehmed'in İstanbul fetihnamesi gelince, büyük merasimler icra ettirdi. Karamanlılar üzerine, ordu göndererek, Karaman'ı yağmalattı. Uzun Hasan'a karşı tedbirler aldı. Kıbrıs'la ilgilenip, Lefkoşe'yi zabtettirdi. 1461 senesinde ölümü ile yerine oğlu Ahmed geçti. Fakat, idareyi atabegi Hoşkadem ele aldı. Hoşkadem ilk iş olarak, isyan eden Şam ve cidde valileriyle uğraştı. Osmanlılara karşı düşmanca siyaset uyguladı. Uzun Hasan'ı ve Karamanoğlu İshak Beyi desteklediği gibi Dulkadıroğulları ile Fatih aleyhinde işbirliği yaptı. Kendisinden sonra tahta geçen Atabeg İlbay ve Temurboğa birkaç ay saltanat sürdüler. 1468 senesinde Memluk tahtına çıkan Kayıtbay, icraatçı hükümdarlardandı. Osmanlılarla rekabeti sürdüren Kayıtbay, Sultan Bayezid Hanla taht mücadelesine girişen Cem Sultan'ı kabul ederek, Osmanlı ülkesine yollamamakla iki devlet arasında harb çıkmasına sebep oldu. 1485-1491 seneleri arasında Çukurova'da yapılan muharebelerde, iki taraf da önemli derecede yıprandı. Neticede Çukurova'nın gelirinin Mekke ve Medine'ye bırakılması şartı ile anlaşma yapıldı. Kayıtbay, 1496 senesinde vefat etti. Yerine geçen oğlu Muhammed, ancak iki sene tahtta kalabildi. Emirlerle ihtilafa düştüğü için öldürüldü. Muhammed'den sonra Kansuh ve Canbulat tahta geçti. Bunlardan sonra Kayıtbay'ın yetiştirmelerinden Şam valisi Kansu Guri (Gavri) sultan oldu.
İktidara geçtiği zaman altmış yaşını geçmiş bulunan Kansu Guri, kudretli ve dirayetli biri olduğunu hemen isbatladı. Önce Kahire'de nizam ve istikrarı tesis ederek ümeranın büyüklerinden güvendiği kişileri idari kadrolara getirdi. Daha sonra devlet hazinesinin iflas durumundan kurtarılması için tedbirler aldı. Kansu Guri'nin zamanında Memlukler, Rumeli ve Anadolu'da devamlı genişleyen Osmanlı Devleti ile Suriye hududundan komşu oldular. Bu sırada İran'a ve Doğu Anadolu'ya hakim olan Şah İsmail, şiiliği yaymak suretiyle Yakındoğu'yu ele geçirmeye çalışıyordu. Yine Kansu Gavri devrinde, İspanya'daki Endülüs Müslümanlarının hakim olduğu Gırnata, Hıristiyanların eline geçince, Müslümanlar zor duruma düştü. Mısır'ın iktisadi durumuyla yakın alakası bulunan Hint ticaret yolu, Portekizliler tarafından tehdit edilmeye başlandı. Hindistan kıyıları Portekizlilerin eline geçti. Kansu Guri, Portekiz genel valisinin Hürmüz'ü alarak, Acem Körfezini (Basra Körfezi) kapatınca, Osmanlı Sultanı İkinci Bayezid Handan yardım istedi. Osmanlı gereken yardımı yaptı. Buna rağmen Kansu Guri (Gavri)nin İran Şahı Şah İsmail'le yakın münasebet kurması, Osmanlılarla arasının açılmasına yol açtı. Yavuz Sultan Selim, Şah İsmail'i tamamen ortadan kaldırmak için ikinci Doğu Seferine çıkarken, Veziriazam Sinan Paşayı kırk bin kişilik bir kuvvetle Safeviler üzerine göndermişti. Ancak Sinan Paşaya Diyarbakır'a giderken Fırat'ı geçmek için Memlukler tarafından müsaade verilmemesi ve Kansu Gavri'nin elli bin kişilik bir kuvvetle Halep'e gelmesi savaş sebebi sayıldı. Mercidabık'ta yapılan muharebede Memlukler kısa bir sürede mağlup oldular. (bkz. Mercidabık Savaşı) Kansu Guri'nin muharebeden sonra kaybolmasıyla Memluk tahtına Tomanbay geçti.
Haleb, Hama, Humus ve Şam'ı alan Yavuz Sultan Selim, Tomanbay'a bir name göndererek, kendisine tabi olması şartıyla Gazze'den itibaren güneyde kalan toprakları Memluklara bırakacağını bildirdi. Tomanbay bu teklifi kabul etmedi. 23 Ocak 1517'de Ridaniye'de Yavuz Sultan Selim'in taarruzuna karşı koyamayarak mağlup oldu. Kahire'de ve Sait taraflarında mücadelesini devam ettirdi ise de, yakalanarak idam edildi. Böylece 1250 senesinde kurulan ve 267 sene süren Mısır Memluk Sultanlığı sona erdi. Halifelikle beraber mukaddes yerlerin himayesi de Osmanlıların eline geçti.
Memlukler, sultanın kendi kölelerinin, idarenin en üst kademesinde yer aldığı karışık bir hiyerarşik sisteme sahipti. İktidarın bünyesindeki başarı için gulam sistemi esastı. Çünkü eski Memluklerin oğulları da dahil olmak üzere hür unsurlar orduda ikinci derecede bir yer teşkil ediyorlardı. Saltanatın istikrarsızlığı sebebiyle, hükümdarların kolayca değiştirilmelerinden anlaşıldığı üzere, sultanın mutlak iktidarı büyük emirler ve bürokrasi tarafından denetleniyordu. Meseleler divanda görüşülüp, karara bağlanırdı. Memluklerin asker ihtiyacı Kafkasya'dan ve Kıpçak bozkırlarından karşılanırdı. Sultan ve kumandanların idaresindeki Memluklü ordusu, muharib olmasından, sevk ve idaresindeki mükemmelliğinden Haçlı ve Moğol saldırılarını bölgeden uzaklaştırmakla, İslam ülkelerini büyük tehlikelerden ve tahriplerden korumuşlardır. Memlukler, Eyyubilerin siyasetlerini devam ettirdiler. Resmi yazışmalarda Arabiyi kullandılar. Ordu ve sarayın konuşma dili Kıpçak Türkçesi olup, Oğuz Türkçesi de geçerliydi. Kültür bakımından gelişmiş olan Memlukler, Mısır'da pek parlak bir medeniyet devresi açtılar.
Memlukler devrinde, Mısır ve Suriye'de büyük binalar yapıldı. İdareci, kumandan ve bu arada bazı esnaf cemaatleri büyük şehirlerde camiler yaptırdılar. Kahire'deki Baybars, Kalavun, Muhammed Nasır, Sultan Hasan, Berkuk, Müeyyed, Kayıtbay Ulu camileri ve Trablus, Şam, Haleb eyaletleri camileri ile Kahire, Haleb, Şam ve Birecik kaleleri bunların belli başlılarıdır. Devlet memuru ihtiyaçlarını karşılamak üzere, Kahire'de mektep açmışlardır. Burada tahsilini tamamlayanlar, mülki ve askeri memur olarak vazifeye tayin edilirlerdi.
Mümlük Sultanları
Bahri Memlukleri
Sultan - Tahta GeçişiMuizzüddin Aybek 1250 Nureddin Ali 1257 Seyfeddin Kutuz 1259 Birinci Baybars 1260 Nasıreddin Berke 1277 Bedreddin Sülemiş 1279 Seyfeddin Kalavun 1279 Eşref Halil 1290 Nasıreddin Birinci Muhammed1293 Zeyneddin Ketboğa 1294 Hüsameddin Laçin1297 Nasıreddin I. Muhammed (2. defa) 1299 Rükneddin İkinci Baybars 1309 Nasıreddin I. Muhammed (3. defa) 1310 Seyfeddin Ebu Bekr 1341 Alaeddin Kiçik 1341 Şihabeddin Ahmed 1342 İmadeddin İsmail 1342 Seyfeddin Birinci Şaban 1345 Seyfeddin Hacı 1346 Nasıreddin Hasan 1347 Selahaddin Salih 1351 Nasıreddin Hasan (2. defa) 1354 Selahaddin İkinci Muhammed 1361 Nasıreddin İkinci Şaban 1363 Alaeddin Ali 1377 Selahaddin İkinci Hacı 1381
.jpg)
