Çıldır Eyaleti’nin sınırları da zaman içinde genişledi ya da daraldı. Eyalet en geniş sınırlarına Osmanlı Devleti’nin İran’la yaptığı 1590 tarihili İstanbul Antlaşması’yla ulaştı. 1618 tarihli Serav Antlaşması’yla ise Osmanlı Devleti Çıldır Eyaleti’nin güney kesimini İran’a bırakmak zorunda kaldı. 1694-1732 tarihli Caba Defteri’ne göre Çıldır Eyaleti’nin sancakları şunlardı: Ahıska (Ahaltsihe), Ahılkelek (Ahalkalaki), Kuzey, Posof, Hertvis, Aspinza, Altun-Kala, Oshe, Çaçarek, Ardanuç, Oltu, Mamirvan, Panak, Ardahan-ı Büzürg, Ardahan-ı Küçük, Acara-yı Süfla, Acara-yı Ulya, Şavşat, Livane, Nisf-i Livane, Perterek. Ayn-i Ali, Koçi Bey ve Evliya Çelebi’ye göre, 17. yüzyılın ilk yarısında Çıldır Eyaleti’nin sancak sayısı 13-14 arasında değişiyordu.
Defter-i Caba’ya göre Çıldır Eyaleti’ndeki dirlik sayısı, 16’sı has, 90’ın zeamet ve 761’i tımar olmak üzere 882’ydi. Ayn-i Ali ve Evliya Çelebi ise, 14’ü has, 92’si zeamet ve 559’u tımar olmak üzere dirlik sayısını 670 olarak vermişlerdir. Defter-i Caba’ya göre dirliklerin yüzde 60’ı yönetici sınıfa aitti ve en çok dirlik sahibi olan kişi, Çıldır beylerbeyi Yusuf Paşa’ydı. Çıldır Eyaleti sancakbeyleri sancakların bir kısmını yurtluk ve ocaklık olarak tutuyorlardı. Bu sancaklar, Ardanuç, Hertvis, Oltu, Oshe, Altun-Kala, Çaçarek, Posof, Acara-yı Ulya, Acara-yı Süfla, Mamervan, Livane, Nisf-i Livane, Şavşat ve Perterek’ti. Bu sancakbeyleri ise, Müslümanlığı kabul ederek Osmanlı Devleti'nin hizmetine girmiş, ama kalıtsal yollarla dirlikleri ve siyasal gücü elinde tutan Gürcü beyleriydi.
1828-1829 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Çıldır Eyaleti’nin önemli bir kısmı Rusların eline geçti. Bunun üzerine Çıldır Eyaleti, merkezi Oltu olmak üzere sancağa dönüştürüldü ve yeniden Erzurum Eyaleti’ne bağlandı. Oltu sancağının adı, 1867 Vilayet Nizamnamesi’yle Oltu Livane, daha sonra da Livane (Artvin) oldu. Livane sancağı, Ardahan ve Ardanuç kazalarını da kapsıyordu. Bu topraklar, 1878-1879 Osmanlı-Rus Savaşı’nın ardından imzalanan Berlin Antlaşması’yla Ruslara bırakıldı. 1918 Brest-Litovsk Antlaşması’yla da yeniden Osmanlı sınırlarına katıldı.
Kaynakça
1. Çildiris Eialetis Caba Davtari 1694-1732 (1694-1732 Çıldır Eyaleti Caba Defteri), Tsitsana Abuladze ve Miheil Svanidze, 1979, Tiflis, 326 s. (Not. Bu kitapta Osmanlıca kayıtlar ve Gürcüce çevirileri yer almaktadır.)
2. Çıldır Tarihi, Feridun Ababay, 1987, Ankara, 191 s.
Ferudun ABABAY - 5 yıl önce
Kaynak olarak gösterilen Tsısana Abuladze ile Mıheyıl Svanıdze, Defter-i Caba-i Eyalet-i Çıldır adlı defteri, Türk Tarih Kurumu'nca yayımlanan, "Türk Tarih Kongresi" adlı yayının, 11-15 Ekim 1976'daki VIII. sayısının,
2. cildinin,1035. sayfasında: "1- Çıldır, 2- Ahıska, 3- Akşehir, 4- Poshov, 5- Aspinza, 6-Hertvis, 7- Ardanuç,
8- Olti, 9- Livana, 10- Nısf-ı Livana, 11- Pertekrek, 12- Şavşat, 13- Panak, 14- Mamirvan, 15- Ardahan-ı Büzürg, 16- Ardahan-ı Küçük, 17- Çaçarak, 18- Altun Kal'a, 19- Oshe, 20- Acarayi Ulya, 21- Acarayi Süfla" olarak imzaları altında yayımlamışlardır. İsteyen bu kaynağa bakabilir. Dolayısıyla, ne Defter-i Caba-i Eyalet-i Çıldır adlı defterde, ne Osmanlı İmparatorluğu'nun hiçbir kamusal (resmi) taşra örgüt dizelgesinde ne de övgülerin yeterli olmadığı Osmanlı'nın birinci sınıf çok nitelikli yazarlarında Çıldır Eyaleti'ne bağlı; "Kuzey" adlı bir sancak yoktur. Çıldır'ı makaslamak bir alışkanlık mı yoksa yanlışlık mı bilinmez.
Bu dizelgenin doğrusu; Joseph Von Hammer'in; "Büyük Osmanlı Tarihi" adlı yapıtının 10. cildinin 77. sayfasında yayımlanmış olup, Şöyledir: "Çıldır Valiliği 20 Sancaklıdır" başlığı altında; "1- Adşara, 2- Ardenuç, 3- Ardahan büyük, 4- Ardahan küçük, 5- Olti, 6- Petkerek, 7- Penek, 8- Pasthon, 9- Tausker,10- Çıldır Valilik Makamı,
11- Hacrek, 12- Hartevis, 13- Şuşad,14- Göle, 15- Levâne, 16- Mahçi, 17- Nusl Livâne, 18- Mamrevan, 19- Ahalkelek, 20- Ahiska" olarak sayılmıştır (Üçdal Yayınları'nın 1992, Eko Ofset). Tsısana Abuladze ile Mıheyıl Svanıdze, Gürcü olduklarından Çıldır Eyaleti'nin kuruluşundan günümüze dek Ahıska'nın bucakları olan Aspinza, Oshe, Çaçarak ile Altun Kala'yı defterden yanlış okuyarak sancak yazmış olmalılar.
Çıldır Eyaleti'nin Paşa Sancağı yalnızca Çıldır'dır . Bu gerçek hiç değişmemiştir. Bu gerçeği Mustafa Nuri Paşa, 1877 Yılı'nda yazdığı; "Netayic Ül- Vukuat, Kurumları ile Örgütleriye Osmanlı Tarihi' adlı yapıtında belirtmiştir. Ayrıca, Donald Edgar Pıtcher'de, "Osmanlı İmparatorluğu'nun Tarihsel Coğrafyası" adlı yapıtının 200. sayfasında açıkça belirtmiştir (Yapı Kredi Ban. Yayınları, 3. Baskı, 2007).
Ahıska,Gürcistan Eyaleti'nin merkezidir. Rus saldırıları sonucunda giderek önemi yitiren Ahıska, 1764 - 1768 Osmanlı - Rus Savaşlarından sonra Çıldır Eyaleti'ne bağlanmıştır. Bunun en büyük kanıtlarından yukarıdaki Hammer'in Çıldır Valiliği dizelgesidir.
Erzurum'a bağlı Oltu'nun Trans Kafkasya'yla bir ilgisi olamaz. 1864 Yılı'nda benimsenen, 1867'de uygulamaya konulan; "Teşkil-i Vilâyet Nizamnamesi'ndeki Dizelge, Vilâyet: Erzurum, Erzurum Sancak Merkezi: Erzurum; Çıldır Sancak Merkezi. Çıldır, Kars Sancak Merkezi; Kars olarak yer almıştır. Bu durum 1877 Osmanlı - Rus Savaşlarına dek sürmüştür. 1867 tarihli Bu OSMANLI YASAL TAŞRA DİZELGESİ ayrıntılı olarak: Doç. Dr. Hulusi KARAGEL'in, "Tarihsel Süreç İçerisinde Doğu Anadolu Bölgesindaki Mülki Yönetim Alanlarının İdari Coğrafya Analizi" adlı yayınında da yer almaktadır (Doğu Anadolu Böl. Arş. Dergisi, 6/1, s: 41-62, Ekim-2010 Elazığ). Aynı Dizelge, Doç. Dr. Sinan KOCAMAN, Doç. Dr, Faruk KAYA, Arş Gör. Tolga KORKUSUZ'un; "Ağrı İli'nin İdari Coğrafya Analizi" (başlıklı yapıt, Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi, 28-30 mayıs 2012). Bu yayınlar, Osmanlı İmparaorluğu'nda Yasa demek olan 1864 Yılı'nda benimsenip, 1867 Yılı'nda uygulamaya konulan Osmanlı Yasası'na dayanmaktadır.
Okuyucunuzun, kamuoyunun, dünya kamuoyunun doğru bilgilenmesi için bu yazıyı yazdım.
Ferudun ABABAY - 5 yıl önce
1832 Yılı'nda Çıldır Eyaleti'nde yeni yasal bir düzenleme yapılmıştır. Bu dizelge şöyledir: "MERKEZİ ÇILDIR OLAN Çıldır Eyaleti'nde 6 sancak vardır: Bunlar:ÇILDIR,LİVANE, ŞAVŞAD, MAHAÇEL, CERCER, CEBECİK'tir" biçimindedir. Bu taşra dizelgesinin bir başka örneği, Prof. Dr. Kurthan FİŞEK ile Dr. Erdoğan TEMİZYÜREK'in; "Türkiye'de İl Sayısının Artması, Taşra Birimlerinin Bölünmesi ile Bubub Beraberinde Getirdiği Sorunlar" adlı yayının16. sayfasında da yer almaktadır.
1841 Yılı'nda benimsenip 1846'da yayımlanan, ancakDoğu Anadolu'daki karışıklıklar nedeniyle uygulanamayıp, 1864'de yeniden benimsenip, 1867'de uygulana dizelge de de Çıldır Eyaleti Örgütü yasal olarak şöyle belirlenmiştir:" Vilâyet: Erzurum; Sancak: Çıldır; Sancak Merkezi Çıldır; Sancaklar: Çıldır, Şavşat, Mirhav,Tavusker, Ardenuç, Mihaçil, Livane (Artvin), Göle, Poshov, Erdahan, Mamervan, Oltu, Penk." biçimindedir. Yine aynı dizelge, (Doç. Dr. Hulusi KARAGEL'in, "Tarihsel Süreç İçerisinde Doğu Anadolu Böl. Arş. Dergisi, 6/1, s: 50, Ekim-2010 Elazığ). Aynı Dizelge, Doç. Dr. Sinan KOCAMAN, Doç. Dr, Faruk KAYA, Arş Gör. Tolga KORKUSUZ'un; "Ağrı İli'nin İdari Coğrafya Analizi" (başlıklı yapıt, Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi, 28-30 mayıs 2012; sayfa: 604).
Ferudun ABABAY - 5 yıl önce
1674 - 1691 arası Çıldır Eyaleti: merkez: Çıldır: Sancaklar: Çıldır; Olti, Harnuş, Ardahan, Hacerek, Göle, Boshu (Posof), Mahcil, İcare (Acara), Penk, Pertekrek." biçiminde örgütlüdür. Bu yasal düzenlemenin tıpkısı: Doç. Dr. Hulusi KARAGEL'in, "Tarihsel Süreç İçerisinde Doğu Anadolu Bölgesindaki Mülki Yönetim Alanlarının İdari Coğrafya Analizi" adlı yayınında da yayımlanmıştır. (Doğu Anadolu Böl. Arş. Dergisi, 6/1, s: 41-62, Ekim-2010 Elazığ).
Kars Eyaleti: Merkez: Kars; Sancaklar: Kars, Rahcuvan, Zaroşad, Şaz, Keçvan, Kağızman, Şuregel.
1831 Yılı'nda yayımlanan Çıldır Eyaleti 6 sancaklıdır. Bunlar: "Merkezi Çıldır olan Çıldır Eyaleti'nde 6 sancak vardır: Bu sancaklar: ÇILDIR, Lİ,VANE (ARTVİN), ŞAVŞAD, MAHAÇEL, CERCER, CEBECİK' tir. Bu7 dizelgenin aynısı; İdare Hukuku'nun en seçkin en nitelikli öğretim üyelerinden Prof. Dr. Kurthan FİŞEK ile Dr. Erdoğan TEMİZYÜREK'çe yayımlanan; "Türkiye'de İl Sayısının Artması, Taşra Birimlerinin Bölünmesi ile Bunun Beraberinde getirdiği Sorunlar" adlı yayında da yer almaktadır.
1841 Yılı'nda benimsenip, 1846 Yılı'nda yayımlanan ancak; Doğu Anadolu'daki karışıklıklar nedeniyle; (Prof. Dr. Musa ÇADIRCI, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentleri'nin Sosyal, Ekonomik Yapısı, TTK Yay., 1991, s:192; Dr. Ramazan BALCI, Osmanlı'nın Doğu Siyaseti, 2010, s: 80-81) 1864'te yeniden benimsenip, 1867'de uygulamaya konulan Teşkil-i Vilâyet Nizamnamesi'ndeki Dizelge, Vilâyet: Erzurum, Erzurum Sancak Merkezi: Erzurum; Çıldır Sancak Merkezi. Çıldır, Kars Sancak Merkezi; Kars olarak yer almıştır. Bu durum 1877 Osmanlı - Rus Savaşlarına dek sürmüştür. 1867 tarihli Bu OSMANLI YASAL TAŞRA DİZELGESİ: "Çıldır Sancak Merkezi: Sancakları: Çıldır, Şavşat, Mirhav, Tavusker, Ardenuç, Mahçil, Livane (Artvin), Göle, Poshov, Erdahan, Mamervan, Oltu, Penk." olarak örgütlüdür. Bu dizelgenin aynısı ayrıntılı olarak: Doç. Dr. Hulusi KARAGEL'in, "Tarihsel Süreç İçerisinde Doğu Anadolu Bölgesindaki Mülki Yönetim Alanlarının İdari Coğrafya Analizi" adlı yayınında da yer almaktadır (Doğu Anadolu Böl. Arş. Dergisi, 6/1, s: 41-62, Ekim-2010 Elazığ). Aynı Dizelge, Doç. Dr. Sinan KOCAMAN, Doç. Dr, Faruk KAYA, Arş Gör. Tolga KORKUSUZ'un; "Ağrı İli'nin İdari Coğrafya Analizi" (başlıklı yapıt, Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi, 28-30 mayıs 2012).