Türkçe Bilgi: Çavdarhisar, Kütahya

}

Kütahya ilinin bir ilçesidir.

}

Yerlesim tarihi yapilan kazilar sonucunda elde edilen bulgulara göre M.Ö. 3000`li yillara dayanan, Efes, Bergama, Side gibi kentlerle çagdas olan Aizanoi Antik Kenti`nin adinin; Penkalas (Koca Çay) irmaginin yukari kesiminde, tanriça Meter Steunene`nin kutsal magarasi civarinda yasayan Frigyalilarin su perisi Erato ile efsanevi kral Arkas`in birlesmesinden ortaya çiktigi sanilan antik kaynaklarda adi Azan olarak geçen mitoloji kahramanindan geldigi sanilmaktadir. Aizanoi, antik Frigya`ya bagli olarak yasayan Aizanitis`lerin ana yerlesim yeriydi. Hellenistik dönemde bu bölge degisimli olarak Bithinya`ya ve Bergama`ya bagli iken M.Ö. 133`te Roma egemenligine girmistir. Roma Imparatorluk döneminde; tahil ekimi, sarap ve yün üretimi sayesinde zenginlesmis ve ünü bölge sinirlarini asmis olan Aizanoi`de kesin kentlesme bulgularina ancak 1 nci yy.in sonlarina dogru rastlanmaktadir. En parlak dönemini ise 2 nci yy.da yasamistir.

Erken Bizans döneminde piskoposluk merkezi iken 7 nci yy.dan itibaren önemini yitirmistir. Tapinak düzlügü Ortaçag`da hisara dönüstürülmüstür. Selçuk Beyligi döneminde (13 ncü yy.) Çavdar Tatarlari boyu tarafindan üs olarak kullanilmistir. Aizanoi, 1824 yilinda Avrupali gezginlerce yeniden kesfedilmis ve 1830-1840`li yillarda incelenerek, tanimlanmistir. 1926 yilindan itibaren de Alman Arkeoloji Enstitüsü tarafindan kazi çalismalarina baslanilmistir. Kazi çalismalari halen devam etmektedir. Aizanoi`den günümüze kalan yapi kalintilarinin büyük bir kismi Roma Imparatorluk dönemi eserleri olup, antik kentte bulunan Zeus Tapinagi, dünyanin ilk borsasi, sütunlu yol, dünyada benzeri olmayan stadyum-anfi tiyatro kombinasyonu, bugün bile geçise hizmet eden antik köprüler, mozaikli hamam ile Roma hamami görülmeye degerdir.

Köprüler :

Antik dönemde iki yakayı birbirine bağlayan 4 köprüden 2`si (1 ve 2 numaralı köprüler) bugün bile geçişe hizmet etmektedir. Yaya geçidi amaçlı kullanılan alçak ahşap köprü ile kemerli köprü yıkılmış olup, beş kemerli taş köprü (1 numaralı) günümüze dek koruna gelmiştir. Şehrin ana köprüsü olan bir diğer beş kemerli köprü (2 numaralı) ise günümüzde de şehrin bütün trafik yükünü taşımaktadır. Köprü korkuluğunun bir kaidesi üzerindeki yazıttan açılış merasiminin M.S. 157 yılının Eylül ayında yapıldığı anlaşılmaktadır. Köprünün önünde sergilenen yazıt ve kabartmalı iki korkuluk taşında köprüyü bağışlayan M. Apuleius Eurykles`in deniz yolculuğu (İmparator Hadrian tarafından kurulan Panhellenion denilen Hellen Birliği`nde, M.S.153-157 yılları arasında Aizanoi`yi Atina`da temsil etmiştir) gösterilmektedir. Köprüye 1990 yılında yeni korkuluklar konmuş ve yeniden kaplanmıştır.

Zeus Tapınağı

Dünyada Zeus adına yapılmış tapınaklar içerisinde en sağlamı olan Aizanoi Antik Kenti`ndeki Zeus Tapınağı`nın yapılabilmesi için Anadolu`nun erken evrelerine ait tabakaların ortadan kaldırılmış olduğu son kazılarda ortaya çıkmıştır. Tapınak avlusunun seviyesinde, hemen altında Erken Bronz Çağı II`ye (M.Ö. 2800-2500) tarihlendirilen keramik parçaları ele geçmiştir. Belki de ortadan kaldırılan tabakaların molozları tapınak alanının tekrar dolgusu sırasında kullanılmış olmalıdır.

Zeus Tapınağı`nın yapımına M.S. 2 nci yy.ın 2 nci çeyreğinde başlanmıştır. Yapımı için gerekli harcamalar olasılıkla geniş tapınak arazilerinin icara verilmesi ile sağlanmış olmalıdır. Toprağı kiralayanların uzun yıllar ödememekte direndikleri paralar, İmparator Hadrian`ın kararıyla ödenince tapınağın inşasına başlanabilmiştir. İmparator ile kent arasındaki bu konuyla ilgili yazışmalar Aizanoi için o kadar önemliydi ki, tapınağın ön galerisinin (Pronaos) kuzey tarafındaki yazıtta yer almaktadır. Aynı duvarın dış tarafındaki yazıtlarda ise M.Apuleius Eurykles`ten söz edilmektedir. Yazıt, M.Apuleius Eurykles`in erdemlerinden ve kent için yaptığı işlerden övgü ile bahsetmektedir.

Tapınağın yazıtlarının ve kesme taşlarının üzerinde savaş sahnelerini, atlıları ve atları gösteren çizimler vardır. Bu çizimler, 13 ncü yy.da tapınağın etrafındaki surlarda korunak arayan Çavdarların yaşamlarından sahneler göstermektedir. Tapınağın kısa yanında 8, uzun yanında ise 15 İon sütunu bulunmaktadır. Sütunlarla iç mekanlar (Pronaos, Cella ve Opisthodomos) arasındaki uzaklık, sütunlar arasındakinden iki defa daha geniştir.

53x35 m. ölçülerindeki podyum üzerine yapılmış olan tapınak ile tonozlarla örtülü büyük bir alt yapımının birleşimi, Anadolu`da ki Roma mimarlık sanatında pek alışılmamış bir durumdur ve tam bir benzerine rastlanmamıştır. Cella, Opisthodomos ve Pronaos`u bütünüyle kaplayan alanın altındaki alt yapının kehanet yeri olduğu veya depo işlevini gördüğü sanılmaktadır.

Tapınağın kuzeybatı alınlığında, orta Akroter`de bir kadın büstünün bulunması tapınağın yalnız tanrıların babası Zeus`a değil, aynı zamanda Aizanoi`de Meter Steunene adıyla tapınılan Anadolu`nun Kybele tanrıçasına da adanmış olduğunu gösterir. Ancak son araştırmalar tapınağın çift tanrıya (hem Zeus, hem de Kybele`ye) adanmış olamayacağını ortaya koymuştur.

Agora, Heroon ve Dor Sütunlu Avlu :

Aizanoi Antik Kenti`ndeki görkemli yapılara Zeus Tapınağı ile başlanılmıştır. M.S. 2 nci yy.ın ortalarında küçük bir tapınak olarak kabul edilen bir Heroon`u bulunan ve etrafı galeriyle çevrelenmiş olan Agora inşa edilmiştir. Güneyde Dor sütunlu galeriyle çevrili alan tapınağı çevreleyen galeriden daha önce yapılmıştır. Görkemli bu yapıların çok az bir kısmı günümüze kadar ulaşmıştır.

Odeion :

Zeus Tapınağı platosunun güneyi ile Dor Sütunlu Avlu arasında 2000 yılında yapılan kazılarda ortaya çıkarılmıştır. Mermerden yapılmış oturma basamaklarının büyük bölümü Bizans döneminde tahrip olan Odeion`un halen iki basamağı mevcuttur.

Roma Hamamı ve Yuvarlak Yapının Kalıntıları :

Stadyum ve tapınak alanı arasında M.S. 2 nci yy.ın 2 nci yarısına ait önünde sütunlu avlusu ve zengin süslemeleri bulunan bir hamam yer almaktaydı. Hamam mekanlarının zengin mermer kaplamaları ile su ve ısıtma kanal kalıntıları bugün bile görülmektedir. Frigidarium (soğukluk) ve Caldarium (sıcaklık) gibi esas yıkanma odaları yapının ortasındadır. Bunlara çok sayıda yan mekanlar açılmaktadır. Bu mekanların en büyüğünde bir apsis içinde tanrıça Hygieia`nın mermerden bir heykeli bulunmuştur. Kuzeydoğuda hamam yapısının önünde ise spor çalışmalarının yapıldığı kare biçimli büyük bir avlu (Palaestra) yer almaktaydı.

Stadyum ve Tiyatro :

Aizanoi`de ki stadyum-tiyatro kombinasyonunun dünyada benzeri bulunmamaktadır. 20.000 kişilik tiyatro ve 13.500 kişilik stadyum, yaklaşık 100.000 ile 120.000 olduğu tahmin edilen Aizanoi Antik Kenti`nin o dönemin önemli yerleşim yerlerinden biri olduğunun göstergesidir.

Stadyumda 1982-1990 yılları arasında yapılan araştırmalar bu yerin M.S. 160 yılından sonra başlanıp, aralıklarla M.S. 3 ncü yy.ın ortalarına değin bir yapım süreci geçirdiğini ortaya koymuştur.

Stadyum girişinin doğu kısmının onarımı sırasında bulunan ve tekrar yerlerine konan yazıtlar, M.Apuleius Eurykles`in bu kompleksin yapımında da rol oynadığını göstermektedir.

Stadyumun oturma sıraları hafif çokgen biçimli olduğundan, yapı ortada genişlemektedir. En geniş kesimde batı tarafta bulunan kapı binası, daha sonraki bir dönemde oturma basamaklarıyla örtülerek kullanılmaz hale getirilmiştir.

Stadyumun tiyatroya bakan cephesi mermer kaplı bir duvarla sınırlıdır. Bu aynı zamanda tiyatro sahnesinin de arka tarafının kaplamasıdır. Mermer parçaları bugün stadyumun kuzeyinde görülebilmektedir. Bu cephe duvarının alçak kaidesi Dor düzenindedir. Pencereli ilk kat üzerinde büyük kemer açıklıklı yüksek Attika katı gelmektedir.

Tiyatronun sahne kısmı zengin mermer bezemelerle kaplıydı. Bu bezemeler yüzyıllar boyu süregelen çeşitli depremler yüzünden oturma basamaklarının ortasına yıkıldıkları gibi kalmışlardır. Sahne binasını süsleyen özenle yapılmış mermer mimarideki bezemeler üzerine yapılan araştırmalar yapının önce tek katı olduğunu, daha sonra stadyum genişletilirken buraya da ikinci bir kat eklendiğini ortaya koymuştur. Düşmüş mermer parçaları arasında av sahnesi betimli kaliteli friz parçaları bulunmaktadır.

Mozaikli Hamam :

M.S. 3 ncü yy.ın 2 nci yarısında şehrin kuzeydoğusunda aslında var olan büyük kireçtaşı bloklardan oluşan bir bina içine ikinci büyük bir hamam inşa edilmiştir. Hamam mekanlarından birinde, ortada Satyr ve Menad betimli kaliteli bir mozaik taban vardır. M.S. 4 ncü veya 5 nci yy.dan sonra bu hamamın ana mekanı düzenlenmiş ve Aizanoi`nin erken hıristiyan cemaatinin yöneticiliğine atanan piskoposluk merkezi işlevini görmüştür.

Satyr ve Menad betimli mozaik taban

Yuvarlak Yapı (Macellum) ve Geç Antik Sütunlu Cadde

M.S. 2 nci yy.ın 2 nci yarısından kalma ve olasılıkla gıda pazarı olarak kullanılmış olan yuvarlak yapıya (Macellum), M.S. 4 ncü yy.ın başlarında İmparator Diocletian`ın 301 yılında enflasyonla mücadele için yaptığı ücret tespitlerinin bir kopyası konmuştur. Bu yazıtta, İmparatorluk pazarlarında satılan tüm malların satış ücretleri yer almaktaydı. Örneğin; kuvvetli bir köle iki eşeğin ücretine yani 30.000 dinara, bir at ise üç köle ücretine eşitti. Kentin mimari gelişimi ve sosyal yaşantısı hakkında kesin bilgiler vermesi bakımından önemli olan bu yapı, dünyanın ilk borsası olarak tanımlanmaktadır.

1992 ila 1995 yılları arasında yapılan kazılar sonucunda; yuvarlak yapıyı kuzeydoğudan sınırlayan sütunlu galerilerle çevrili ve buluntulara göre M.S. 400 yıllarına tarihlenen bir cadde ortaya çıkarılmıştır. Sütun ve kiriş parçaları neredeyse bütünüyle ele geçtiğinden, az miktarda mermer tamlamaları yapılarak yapı yeniden ayağa kaldırılmıştır. Ayrıca malların satışa sunulduğu dükkanların girişi de buradaydı Günümüzde arkadlar gibi insanı yağmur ve güneşten koruyan bir çatının yapılması için antik diğer yapılardan malzeme sağlanmıştır. Değişikliğe uğratılıp kullanılan yalnız mimari parçalar değil, aynı zamanda terk edilmiş yapılardaki heykellerde yerlerinden alınarak buraya konmuştur. Böylece, kuzeydoğu galerinin sütunları önünde soylu bayan Markia Tateis onur yazıtı ile flüt çalan panter postlu çıplak bir Satyr`in mermerden heykeli bir araya getirilmiştir. Heykel bugün Kütahya Müzesi`nde sergilenmekte olup, onur yazıtı ile Satyr heykeli arasındaki ilişki, Geç Antik Dönem dekor anlayışında içerik endişesi olmadığını, sütunlu caddenin çeşitli unsurlarla süslenmesi gayesi güdüldüğünü ortaya koymuştur.

Sütunlu caddenin yapılması için ortadan kaldırılan en önemli yapı Artemis Tapınağı`dır. Kuzeydoğu galerinin görkemli İon başlıkları bu tapınağa aittir. Başlıkların üzerindeki aynı binaya ait arşitravlarda tanrıça Artemis`in ve tapınağı vakfeden Asklepiades`in adının geçtiği uzun bir yazıt bulunmaktadır. Bu yazıttan tapınağın İmparator Claudius (M.S. 41-54) döneminde inşa edildiği anlaşılmıştır.

Artemis Tapınağına ait İon başlıkları

Artemis`in atribüsü olan geyik kabartması

Yapımı için tapınak yıkılan ve 6 ncı yy.`a kadar varlığını koruyan sütunlu caddenin bir deprem neticesinde yıkılmış olduğu sanılmaktadır.

Sütunlu Cadde ve Kapı Binası :

1991 yılında saptanan Aizanoi Antik Kenti yol sistemine göre 450 m. uzunluğundaki sütunlu yolun güneybatı ucunda kapı binası bulunmaktaydı. Sütunlu cadde tapınaktan, şehrin ana köprüsünden geçerek şehir dışındaki Meter Steunene Kutsal Alanı`na giden törensel yolun bir parçasıydı.

Nekropoller :

Aizanoi Antik Kenti`nin büyüklüğü onu çevreleyen nekropollerin büyüklüğünden anlaşılmaktadır. Nekropollerde çok çeşitli mezar tipleri görülmektedir. Frigya ve Aizanoi bölgesi için tipik olan kapı biçimli mezar taşları mezar mimarisinde öbür dünyaya geçişi sembolize etmektedir. Çoğu M.S. 2 ncü yy.a ait olan bu taşlar üzerinde bulunan yazıtlarda kimin mezarı olduğu ya da kimin vakfettiği yer almaktadır. Ayrıca mezar sahibini gösteren işaretler vardır. Kadın mezar taşları üzerinde yün, yapağı bulunan sepet ve ayna, erkeklerinkinde ise kartal, aslan ve boğa bulunmaktadır.

Meter Steunene Kutsal Alanı :

Aizanoi Antik Kenti`nin bilinen en eski kutsal alanı olan tanrıça Meter Steunene`ye ait kült yeri olan mağara ve bugün çökmüş durumdaki derin kaya inidir. Yapılan kazılar burayı M.Ö. 1 nci yy. ile M.S. 2 nci arasına tarihlendirmiştir. Mağaranın üst tarafında basamaklı bir kaya tahtı görülmektedir. Bu tip kutsal alanlara Frigya`nın kırsal kesimlerinde rastlanır. Bu da Meter Steunene Kutsal Alanı`nın M.Ö. 1 nci yy.dan çok önceleri bile kullanıldığını göstermektedir. Kaya kesintisinin üstünde taşlardan örülmüş yuvarlak iki kurban çukuru da kutsal alanın daha erken dönemine ait olabilir. Burada halkın inancına göre kaya oluşumlarında yaşadığına inanılan, dağların ve doğanın hakimi Anadolu`nun ana tanrıçasına adaklarda bulunuyorlardı.

Baraj ve Taş Ocakları :

Sel felaketinden korunmak amacıyla Penkalas nehri üzerinde iki evrede inşa edildiği anlaşılan günümüze dek iyi koruna gelmiş bir baraj duvarı bulunmaktadır. Bu iki yapı evresi çoğu oturma basamağı olan devşirme mermer parçalarla birbirinden ayrılmaktadır. Baraj duvarının üst kesimlerindeki kayalıklarda, antik dönemde buranın taş ocağı olarak kullanıldığına işaret eden izler bulunmaktadır.

Çavdarhisar, Kütahya

İlgili konular

Çavdarhisar

Çavdarhisar Barajı

Afşar, Çavdarhisar

Ağarı, Çavdarhisar

Yağdığın, Çavdarhisar

Kütahya

Kütahya (il)

Afşar