Zazalar’ın yaşadığı coğrafya
Kırmanclar (Zazalar), nüfusu tahminen 3 milyon olan, Zazaca konuşan Kürtler'dir. Doğu Anadolu’nun Fırat ve Dicle su havzasında yaşarlar. Sükun ettikleri yer enlem 37,8°- 42° ve boylam 37,8°- 40° arası arasında yer alan bölgede, il olarak Doğu-Sivas’tan Varto’ya, Gümüşhane’den Siverek’e kadar uzanır.Zazalar Doğu Anadolu`da şu illerin sınırları içerisinde yaşamaktadırlar:
Bingöl, Tunceli, Diyarbakır, Bitlis, Adıyaman, Elazığ, Erzincan, Erzurum, Muş, Siirt, Şanlıurfa, Malatya ve Kars.
Bu illerden Tunceli ve Bingöl`de nufusun çoğunluğu Kirmanc (Zaza)`dır. Yine Diyarbakır, Elazığ, Erzincan illerinde nüfusun önemlice bir bölümünü Kirmancca (Zazaca) konuşanlar oluşturmaktadırlar. Geri kalan illerde, Kırmancca konuşan nüfusun, o ilin nüfusu içerisindeki payı ötekilerine oranla daha düşük düzeydedir.
Sivas‘ın Koçkiri yöresi ile Gümüşhane, Bayburt, Aksaray ve Adana illerinde de bir miktar Kirmanc (Zaza) yaşamaktadır. Yine Sürgün veya göç nedeniyle Türkiye`nin öteki bir çok ilinde de dağınık halde Kırmanclar yaşamaktadırlar.
Almanya, Avusturya, İsviçre, Hollanda, Belçika, Fransa, İsveç, Danimarka gibi Avrupa ülkelerinde bulunan Zaza sayısı tahminen 300.000’dir. Çoğu Almanya’ya iş veya son yıllarda iltica etmek için yerleşmiştir. Cambul (Kazakistan) ve Batum (Gürcistan) bölgelerinde de 1944’te sürgün edilen Zazalar’ın yaşandığı söylenmektedir. Zazalar’ın nüfusu hakkında kesin bir bilgi mevcut değil, fakat tahminlere göre 3 milyon, bazı tahminlere göre ise 4 ile 6 milyon arasıdır.
Din
Kırmanclar (Kırd/Zaza/Dımıli) arasında dinsel yönden de farklılıklar bulunur. Bingöl`ün Solhan ilçesi hariç tutulursa, Elazığ-Bingöl-Muş hattının kuzeyinde yaşayan Kırmanclar alevi, güneyinde yaşayanlar ise müslümandırlar (sünni). Bu hattın kuzeyinde kalan Bongilan Kırmancları da hattın güneyindekiler gibi sünnidirler. Kayseri, Sivas, Malatya Kırmancları alevi olmalarına karşın Aksaray`dakiler sünni müslümandırlar.Bazı aşiretler bazı yerlerde Kurmancca, başka yerlerde Kırmancca (Zazaca) konuşurlar. Bir yerde alevi iken başka yerde sünnidirler. Örneğin, Dersim'de Haydaran aşireti alevi ve kırmanc (zaza), Van yöresinde sünni-kurmanc, Irak'ın Kürdistan otonom bölgesinde ise yine sünni olup Soranca konuşurlar. Milanlar Dersim'de alevi-kurmanc, Viranşehir taraflarında sünni-kurmanc; Bextiyaran, Şadiyan ve İzoliyanlar Dersim'de alevi-kurmanc, Dersim'in hemen çevresinden başlayarak öteki bir çok yörede sünni-kurmancdırlar. Çemişgezek taraflarındaki Şawaklar (Dersim'in mevsimlik göçebe aşiretidir) Kurmanci konuşurlar ve yarısı alevi, yarısı ise sünnidir. Karsananlar Dersim'de alevi-kırmanc, Karakoçan ve Kiğı yöresinde alevi-kurmancdırlar. Aynı durum, Lolan ve Demenanlar için de geçerlidir. Lolan aşireti Dersim`de alevi-kırmanc iken Van-Hakkarı yöresinde müslümandırlar ve kurmanci konuşurlar. Demenanlar Dersim`de alevi-kırmanc (Zaza), Sivas yöresinde alevi-kurmanc, Van-Hakkari yöresinde ise sünni-kurmancdırlar.
İsmin Kökeni
Kendisi, Diyarbakırlı Kırmanc (Zaza) bir aileden gelen Ziya Gökalp bu konuda şunları yazıyor:„... Zazalara gelince, bunlar kendilerine (Arapça harfinin kesresi ile) Kırt derler. Kurmanclara da Kürdasi veya Kirdasi adını verirler..“ (Ziya Gökalp, Kürt Aşiretleri Hakkında Sosyolojik İncelemeler, Komal Yayınları, Ankara, 1975 s, 51)
Ziya Badıllı`nın aynı konuda yazdıkları ise şöyledir:
Türkiye`deki Zazalar kendilerini asıl Kürt sayarak kendilerine Kird ve kendilerinin dışında kalan Kürtlere, daha doğrusu Kurmanclara da –biraz da küçümseme ile müterafik olarak- Kirdasi (Kürdümsü, Kürtçük) derler,` (abç)“ (Kemal Badıllı, Türkçe İzahlı Kürtçe Grameri (Kurmancca Lehçesi), 1965, s.6`dan aktaran Malmisanıj, Kırd, Kırmanc, Dimili veya zaza Kürtleri, Deng Yayınları, Kasım 1996, İstanbul, s. 8)
Kirmanccayı (Zazacayı) konuşan Kürtler kendilerini her yerde aynı adla adlandırmazlar. Bunlar, Dersim yöresinde kendilerine „Kırmanc“, Çewlig (Bingöl) yöresinde „Kird“, Palu ve Maden yöresinde „Zaza“, Sêwrege (Siverek) yöresinde „Dımıli“; lehçelerine ise sırasıyla „Kırmancki“, „Kırdki“, „Zazaki“ ya da „Dımılki“ demektedirler.
Zazaca`yı konuşan Kürtler bölgelere göre dillerini ayrı adlarla adlandırırlar. Kendilerini „Kirmanc“, konuştukları lehçeyi ise „Kirmancki“ diye adlandıran Dersim Kirmancları „Zaza“ terimini Sünni Kirmanclar (Zazalar) için kullanır, kendilerine böyle denmesinden hoşlanmaz, tepki gösterirler.
Bingöl Kırmancları, kendilerine „Kırd“, lehçelerine ise „Kırdki“ derler. „Kırd“ teriminin ne zamandan beri kullanıldığı hakkında kesin bir şey söylemek mümkün değil. Ancak bunun çok eski tarihlere kadar uzandığını gösteren bulgular vardır.
„Kurd`Kürt sözcüğünün kökeni hakkında bu güne kadar çok değişik yorumlar yapılmıştır.Fakat bu yorumları yapanlar çoğu kez Kürtlerin yer yer kendilerini adlandırmak için kullandıkları „Kırd“ ve „Kırmanc“ sözcüklerini hesaba katmamışlardır. Bu nedenle de örneğin Yunan yazarlarından Polybe (Polibio)`in M.Ö. 200`lerde sözünü ettiği „Cyrti“, Strabon`un sözünü ettiği KupTıoı (okunuşu: Kirti, anlamı: Kirtiler) ve Romalı tarihçi Tito Livio (M.Ö. 54-M.S. 17)`nun sözünü ettiği „Cirtei“/“Cirti“ sözcüklerinin bugün bazı bölgelerde Dımıli Kürtlerinin kendilleri için kullandığı „Kırd“ ve bunun çoğul biçimleri olan „Kırdi“ veya „Kirdi“ sözcükleri ile neredeyse aynı olmaları gibi hususlar üzerinde durulmamıştır.“
(Malmisanıj, age. s.9)
Öte yandan „Kırmanc“ ve „Kırmancki“ terimlerinin, kırmancca (Zazaca) konuşan Dersimliler tarafından sadece kendileri ve dilleri için kullanıldığını sanmak da yanıltıcı olur. Munzur Çem „Dersim`de Alevilik“ kitabında bu konuya şöyle değiniyor:
Dersimlilerin kendilerine Kırmanc dedikleri doğru. Ancak bu terim, sanıldığı gibi sadece Dersim'in Kırmancki (Dımılki/Zazaki/Kırdki) konuşan kesimini değil; Alevi olsun, Sünni olsun Kurmanci (Kırdaski) konuşan kesimlerini de kapsıyor. Yani, Kiğı'nın, Karakoçan'ın, Pertek'in, Mazgirt'in, Çemişgezek'in, Hozat'ın, Koçkiri'nin vs. Kurmanclarının da adıdır; Kürtlüğü ve Kürtleri ifade ediyor. Benim doğup büyüdüğüm Doğu Dersim'de "Kırmancê Erzurumi" , "Kırmancê Muşi", "Kırmancê Diyarbekiri" vb. tanımlamayı her an duymak mümkün.
Bazı yörelerde daha değişik bir tanımlamaya da rastlanmaktadır. Özellikle de Batı Dersim, Malatya, Sivas ve Kayseri yörelerinde, Alevi-Sünni ayrımının etkisiyle Kırmancki (Zazaki) konuşan Alevi Kürtler, kendilerini ve kurmancca konuşan öteki Alevi Kürtleri Kırmanc, Sünni Kürtleri ise Sünni ya da Türk diye nitelendirmekteler. Yani kavram olarak Alevilik Kürtlükle, Sünnilik ise Türklükle bütünleştirilmiş durumdadır. Kan bağıyla birbirlerine bağlı oldukları bilinen aynı aşiretin mensupları için dahi bu ayırım sözkonusu olduğu görülür.
Kürt coğrafyasının öteki bölgelerinde yaşayan değişik kesimler tarafından bu terim yaygın olarak kullanılmaktadır.Hem Soranice, hem de Kurmanci konuşan Kürtler de kendilerini bu şekilde adlandırırlar.
"Bütün bu örneklerin gösterdiği gibi, hem Dersim Dımılilerinin, hem genelde 'Kurmanc' adıyla tanınan ve Kuzey Kürtçesini konuşan Kürtlerin hem de Güney Kürtçesini konuşan Kürtlerin ayrı ayrı kendilerine Kırmanc dediklerini görüyoruz. Örneğin genelde Kurmanc olarak bilinen Kürtler Şırnak, Behdinan ve Çıyayê Kurmênc yöresi gibi birçok yörede kendilerine Kırmanc diyorlar. ...Irak'daki Kürtlerin kendilerine Kırmanc (36), lehçelerine "Kırmanci Xwaru" (Güney Kırmanccası); Kurmanci adıyla tanınan ve Doğu Anadolu'daki Kürtlerin çoğunluğunca konuşulan lehçeye ise "Kırmanci Seru" (Kuzey Kırmanccası) dediklerini biliyoruz..."
(Bak Malmisanıj, Deng dergisi, Haziran-Temmuz 1992 sayı 21, s, 56'da "Kırd, Kırmanc, Dımıli veya Zaza Kürtleri" başlıklı yazı).
Malmisanıj, alıntıda (36) ile işaretlenen dipnotta ise şu bilgileri vermektedir:
"Bruinessen'in aktardığına göre, E. B. Soan'in 1912'de yayınlanan bir çalışmasında sıraladığı 20 aşiretten dokuzu kendilerine 'Kırmanc' diyorlardı. Bunlar Güney Kürdistan aşiretlerindendi. Pıjder, Bılbas, Şıwan ve Baban' gibi.`
(Bak. Martin van Bruinessan, Ağa, Şeyh ve Devlet Kürdistan'ın Sosyal ve Politik Örgütlenmesi, Özgür Gelecek Yayınları, Ankara, 1991, s. 411)"
Ahmedê Xani, Kürtler'den bahsederken bazen Kırmanc, bazen de Kurmanc terimini kullanır.
19. Yüzyılda, İran Kürdistan eyaletinde yaşamış olan ve Erdelan Beylerine mensup şair ve tarihçi Mesture Xanımi Erdelani, hazırladığı tarih kitabında bu sözcüğü "Kırmanç" olarak yazmaktadır.“
(Malmisanıj, a.g.e. s.23'ten)
Kurmanc kelimesi gibi Kırmanc sözcüğü de bazı yörelerde ezilen sınıf ve tabakalar ile aşiret mensubu olmayan kişileri ifade etmek için kullanılıyor. Bu saptamaya, İsmail Beşikçi ile Muzaffer Erdost gibi Türk araştırmacıların çalışmalarında da rastlanır:
Erdost, Şemdinli yöresi Kürtleri üzerine araştırmasında, "Aşiret, kabilelerden ve hiç bir kabileye mensup olmayan Kırmançlardan meydana gelir ...," demektedir. (M.Erdost, Türkiye Üzerine Notlar, Sol yayınları, Ankara, 1971 s. 166.)
Beşikçi ise "Kırmanç, Kürt demektir," belirlemesinde bulunduktan sonra, Kürt feodallerinin ezilen halktan ayırdedilmek için bu terimi kendileri için kullanmadıklarını, Kürt halkının uluslaşma sürecinde onun aşağılayıcı anlamını kaybedeceğini söyler. (Beşikçi, D. Anadolu'nun Düzeni, 3. basım, c.I, Yurt Kitap-Yayın, Ankara, 1992, s. 191. Munzur Çem, Dersim`de Alevilik, Pêri Yayınları, İstanbul, 1999, s. 275-278`den naklen.)
Kırmanc sözcüğü farklı lehçeleri konuşan, farklı din ve mezheplere mensup olan ve değişik yörelerde yaşayan Kürtler tarafından kullanılan ortak bir kimlik adı olup Kürtlüğü ifade etmektedir.
Linkler
# Zazaca üzerine akademik çalışmalar (http://www.zazaki.org) (http://www.zazaki.org)- Zazaca Kültür, Sanat ve Dilbilimi Dergisi (http://www.vateonline.com)
misafir - 9 yıl önce
misafir - 9 yıl önce
misafir - 9 yıl önce
misafir - 9 yıl önce
misafir - 9 yıl önce
misafir - 9 yıl önce
Barnas - 6 yıl önce
Verdiğiniz bilgiler için teşekkürler bende Zaza(kırmanc)kürdüyüm..
Barnas - 6 yıl önce
bilgiler için teşekkürler bende Zaza(kırmanc)kürdüyüm..
kskdmfjf - 6 yıl önce
Yazıda sürekli kürtler olarak söylenmiş ama bu konuda tam bir kanıt yok. Yukarıda da görüldüğü üzere tartışmalar olmuş. Genelde pkklı teröristler zazaları kürt gösterip oy toplamaya çalışıyor. Ben siverek zazasıyım bizde kürtler tamamen ayrı bir ırktır. Türk ve Kürt diye ayrı belirtilir. Ve bir arkadaşın da dediği gibi biz genelde kendi halinde devletine bağlı insanlarız. Bizde mesela kürtler çok sevilmez, hatta çok kız da verilmez korkulur. Ki dillere gelirsek de ben diğer zazaları az çok anlıyorum ama kürtçeyi hiç anlamıyorum. Arapça öğreniyorum onda da benzer kelimeler var. Zazalar kürt coğrafyasında hep parça parça yaşamış. Eğer kürt olsalardı öyle üç beş ortak kelimeye bakılmazdı. Çoğu asimile bile olurdu. Zazalar kürt değildir yani. Neden öyle olsa kendilerine zaza desinler? Yöreden yöreye bile kürt dili az çok değişirken yine de kürtler birbirlerini anlıyor. Bizimki nasıl bu kadar değişik olabilir? Nasıl ki kürt diye bir ırk varsa zaza diye de ırk vardır.
Zaza Kızı - 5 yıl önce
Ben Çermik / Dıyarbakır zazasıyım şimdiye kadar okuduğum en komik yazı. Biz zazalar kürt değiliz Zazalar İranın hazar bölgesinden göç ettiler anadoluya bin yıl önce. Bugün o bölgede konuşulan gilekçe talişce zazaca ya % 50 ortak kelimeyle daha yakındır. Cahil olmayın biz Zazalar kürt değil ZAZA yız
Adsız16 - 4 yıl önce
Adsız 21 - 3 yıl önce
Siverekli Hilmi - 3 yıl önce