Zahiru'r-rivaye; Hanefi mezhebine ait hükümlerden, ilk imamlardan sonraki nesillere aktarılan meselelerin bir çeşididir. Buna mesailü'l-usul de denilir (İbn Abidin, Resail, I, 16).
Hanefi mezhebinin esaslarına ait ictihatların, imamlardan sonraki devirlere nakli genelde İmam Muhammed'in kitapları vasıtasıyla olmuştur. Çünkü İmam Muhammed'in hem eserleri fazladır, hem de bunlar zamanımıza kadar gelmiştir. Bu yüzden ona Hanefi mezhebinin nakili denilmektedir (Hayrettin Karaman, İslam Hukuk Tarihi, 98). İmam Muhammed'in, Ebu Hanife'nin, Ebu Yusuf'un ve kendisinin görüşlerinden derlediği kitapların bir kısmı tevatür veya şöhret yoluyla sika raviler tarafından nakledilmiştir. Bir kısmının rivayeti ise bu derece sağlam değildir. Bunlardan birincisine Zahiru'r-rivaye, ikincisine ise Nadiru'r-rivaye denilir (İbn Abidin, Dürrü'l-Muhtar, I, 69).
Zahiru'r-rivaye meseleleri İmam Muhammed'in derlediği şu altı kitapta toplanmıştır:
1- el-Mebsut: İmam Muhammed'in bize kadar gelen eserlerinin en büyüğüdür. Bu eserde Ebu Hanife ve Ebu Yusuf'un fürua ait görüşlerini nakletmiş ve kendi düşüncelerini eklemiştir. Bu kitaba, el-Asl da denilir.
2- el-Camiu's-Sağir: Bu kitap 1502 (veya 1532) meseleyi ihtiva etmektedir. Bunlardan 170 tanesinde ihtilaf vardır. Bu kitapta Ebu Yusuf'un Ebu Hanife'den rivayet ettiği meseleleri de toplanmıştır.
3- el-Camiu'l-Kebir: Ebu Hanife'den arada vasıta olmadan bizzat kendisinden aldığı meseleleri havidir. Meselelerle ilgili bir takım açıklama ve tahlillere yer verilmiştir.
4- es-Siyeru's-Sağir: Devletler umumi hukukuna aittir.
5- es-Siyeru'l Kebir: Bu eser de devletler umumi hukukuna aittir. Serahsi tarafından şerhedilmiştir. Bu şerh dört cilt halinde basılmıştır.
6- ez-Ziyadat. ve Ziyadetü'z Ziyadaa: el-Camiu'l-Kebir'de eksik bırakılan meselelerin mütemmimidir (Karaman, a.g.e., 98; Abdülvehhab İbrahim Ebu Süleyman-Muhammed İbrahim Ahmet Ali, Dirasat fi'l-Fıkhı'l-İslami, 68).
Kütübü sitte de denilen bu altı eseri el-Hakimu'ş-Şehid Muhammed b. Muhammed el-Mervezi bir araya toplamış ve eserine e-Kafi adını vermiştir. Şemsu'l-Eimme es-Serahsi de bu eseri Mebsut adıyla şerhetmiştir. (İbn Abidin, er-Resail, 20). Serahsi'nin bu eseri otuz cilt halinde basılmıştır.
Zahiru'r-rivayede bulunan meseleler Hanefilerin en sağlam kaynağıdır. Dolayısıyla bu kaynaktaki bir meselenin hükmü diğer kaynaktakilerle çelişirse Zahiru'r-rivayedeki hüküm öbürlerine tercih edilir. Bir müftü, hükmü sorulan bir meselenin cevabını zahiru'r-rivaye eserlerinde, imamların ittifak ettikleri bir halde bulursa onunla fetva verir, başka bir görüşe meyletmesi caiz değildir (A. İbrahim-M. İbrahim, a.g.e., 71).
Hüseyin KAYAPINAR