Türkçe Bilgi: Yapı bilgisi

YAPI BİLGİSİ

a. Kök b. Ek c. Yapı Yönünden Sözcükler d. Sözcük Türleri

a. Kök Bir sözcüğün anlamlı en küçük parçasına kök, köklerin yapım eki almış biçimine de gövde diyoruz. Kökle gövde arasında anlam ilişkisi vardır. Örnek: ağaç = kök ağaç + lık = gövde yık - = kök yık + ık = gövde

Yukarıda verilen "yıkık" örneğinde kök ve gövde arasında anlam ilişkisi vardır. Bununla birlikte "balık" sözcüğünde kök ve gövde arasında anlam ilişkisi yoktur; çünkü sözcüğün kökü "bal" değildir. Dolayısıyla, "balık" sözcüğü yapım eki almadığı için gövde değil köktür.

b. Ek Eklendiği sözcüğün anlamını, bazen de türünü değiştiren ya da sözcükler arasında bağlantı kuran dil birimine ek diyoruz. Ekleri çekim ve yapım eki olarak iki öbekte topluyoruz.

Çekim Ekleri Yapım Ekleri

Çekim Ekleri Eklendiği sözcüğün anlamını değiştirmeyen, eklendiği sözcüğü başka sözcüklere bağlayan eklere çekim eki diyoruz. Örnek: anne-m gel-i-yor kal-sın sev-i-yor-um

Ad-durum Ekleri Tamlama Ekleri Olumsuzluk Eki Çoğul Eki

Ad-durum Ekleri Adların tümce içindeki işlevini göstermek için onlara getirilen eklere ad-durum ekleri denir. Ad - durum ekleri sözcüğe; bulunma, ayrılma (uzaklaşma), yönelme ve belirtme anlamı katar. Bulunma durumu eki, - da / - de / - ta / - te'dir. Örnek: Tatilde anneanneme gideceğim.

Ayrılma (uzaklaşma) durumu eki, - dan, - den / - tan / - ten'dir. Örnek: Okuldan çıkınca size uğrarım.

Yönelme durumu eki, - a / - e'dir. Örnek: Eve gelmeden önce beni ara.

Belirtme durumu eki, - y, - i / - u / - ü'dür. Örnek: Odunu kırdım.

Olumsuzluk Eki Eylemlere gelerek onların olumsuz çekimini yapan eklere olumsuzluk eki diyoruz. Olumsuzluk ekleri -ma, -me' dir. Örnek: Burada oturmam diyerek masadan kalktı. Ödevlerini bitirmeden gitme.

Birinci tümcede oturmak eyleminin olumsuzu -ma olumsuzluk ekiyle sağlanmıştır. İkinci tümcede gitmek eyleminin olumsuzu -me ekiyle çekimlenmiştir.

Çoğul Eki Birden fazla adı anlatmak için kullandığımız eklere çoğul eki diyoruz. Çoğul ekleri -ler, -lar'dır. -ler çokluk ekinin adlara kattığı farklı anlamlar vardır. Örnek: Dün Alilerdeydim. (Ali'nin ailesi, evi anlamında) Mustafa Kemal'ler ölmez. (Mustafa Kemal gibiler anlamında - Bu örnekte de olduğu gibi benzerleri anlamı veren -ler eki kesme işaretiyle ayrılır. ) Kanlar içinde yatıyordu. (Abartı anlamıyla kullanılmıştır)

Tamlama Ekleri Birden fazla adın söz öbeği oluşturmasını sağlayan eklere tamlama ekleri diyoruz. Tamlama eklerinin tamlayan ve tamlanan olmak üzere iki biçimi vardır. Birinci ada gelen ek tamlayan eki; ikinci ada gelen ek tamlanan ekidir. -ın, -in / -un, -ün; -nın, -nin / -nun, -nün ekleri tamlayan, -ı, -ı/ -sı, -si ekleri tamlanan ekleridir. Örnek: ceketin düğmesi kapının kolu okulun bahçesi ağacın dalları

Yapım Ekleri Eklendiği sözcüğün anlamını bazen de türünü değiştiren eklere yapım ekleri diyoruz. -cı, -ci, lik, -lık, daş, -gi, -gin, le gibi bazı ekler yapım eklerine örnek olarak verilebilir. Örnek: göz - lük: Addan ad yapılmış. ev - ci: Addan ad yapılmış. para - lı: Addan ön ad yapılmış. gör - üntü: Eylemden ad yapılmış.

Yukarıdaki örneklerde görüldüğü gibi yapım ekleri sözcüğün hem anlamını hem de türünü değiştirir.

Yapım ekleri addan ad yapan, addan eylem yapan, eylemden ad yapan ve eylemden eylem yapan ekler olmak üzere dörde ayrılır. Biz burada addan ad yapan ve addan eylem yapan ekleri inceleyeceğiz.

Addan Ad Yapan ve Addan Eylem Yapan Ekler

Addan Ad Yapan Ekler -cı, -lı, -lık, -sız, -daş ekleri addan ad yapan eklerdir. Örnek: Çilekli dondurmayı çok severim. Kitaplıktan ödünç kitap aldım. Arkadaşlarımla birlikte tatile gitmek çok hoşuma gider.

-cı eki, eklendiği sözcüğün ünlü ve ünsüzleriyle uyuma girer. Örnek: Simitçi bütün simitleri satmıştı. Simit, susamlı bir çeşit çörektir. -çi ekini aldııığında simit satan kişi anlamında kullanılır. Bu örnekte sözcüğün anlamı köküyle bağlantılı olarak değişmiştir.

-sız eki, eklendiği sözcüğe olumsuzluk anlamı katar. Örnek: Sevgisiz kimse yaşayamaz.

Addan Eylem Yapan Ekler -la, -leş, -enek, -mak, -mek (mastar ekleri), -ma (mastar eki), -ın ekleri addan eylem yapan eklerdir. Örnek: Sokak çocukları dükkanın camını taşladılar. Kardeşler aralarında parayı paylaştılar. Geleneklerimizi korumalıyız. Gülmek kadar güzel şey var mı dünyada? Konuşmamız bittikten sonra ayrıldık. Sınavı kazandığıma herkes çok sevindi.

c. Yapı yönünden sözcükler

Basit Sözcükler Türemiş Sözcükler Birleşik Sözcükler

Basit Sözcükler Yapım eki almamış, başka sözcükle birleşmemiş sözcüklere basit sözcükler diyoruz. Örnek: su kitap araba

Türemiş Sözcükler Yapım eki almış sözcüklere türemiş sözcükler diyoruz. Örnek: su + cu = sucu kitap + çı = kitapçı ağaç + lık = ağaçlık

Birleşik Sözcükler İki ya da daha çok sözcüğün birleşip kaynaşmasıyla oluşan ve tek bir anlam bildiren sözcüklere birleşik sözcük diyoruz. Örnek: Hanımeli: hanım + eli (iki addan oluşmuş birleşik bir sözcük): Bir çiçek türü. Gecekondu: gece + kondu (ad+ eylemden oluşmuş birleşik bir sözcük): Bir gecede yapılan derme çatma ev.

d. Sözcük Türleri Anlamı olan ya da tümce kuruluşuna yarayan anlatım aracına sözcük denir. Türkçemizde başlıca sözcük türleri şunlardır:

Ad, Ön Ad, Adıl, Belirteç, Eylem, Bağlaçlar, İlgeçler, Ünlemler

Ad Evrendeki bütün canlı ve cansız varlıkları, duygu ve düşünceleri, durumları, adlandırarak ayırmaya yarayan sözcüklere ad denir.

Ad Türleri Ad Tamlamaları

Ad Türleri Adlar türlü yönlerden bölümlere ayrılır.

Varlıklara Verilişlerine Göre Varlıkların Oluşlarına Göre Varlıkların Sayılarına Göre

Varlıklara Verilişlerine Göre Özel Ad, Tür (Cins) Adı

Özel Ad Bir tek varlığa verilen ayırıcı ve tanıtıcı sözcüklere özel ad denir. Örnek: Türkiye, Ayşe, Atatürk, İstanbul, Toros, Avrupa, Anadolu

Örneklerden de anlaşılacağı gibi insan kent, dağ, kıt'a adları özel addır. Aynı biçimde İngiltere, Fransa gibi ulus ve devlet adları da; İngilizce, Fransızca gibi dil adları da; gazete ve dergi adları da (Cumhuriyet, Hürriyet vb.) özel adlar içinde yer alır. Bu adlar büyük harfle başlar. Sonlarına gelen ekler kesme işaretiyle (') ayrılır.

Tür (Cins) Adı Bir cinsten ya da türden olan varlıkların hepsine verilen ada tür (cins) adı denir. Örnek: pantolon, kent, kedi, dağ, sanatçı

Varlıkların Oluşlarına Göre Somut Ad Soyut Ad

Somut Ad Duyu organlarımızla kavrayabildiğimiz varlıkları belirten adlara somut ad denir. Örnek: hava, su, toprak, taş, çiçek

Soyut Ad Duygu ve düşünce yoluyla kavrayabildiğimiz kavramları belirten adlara soyut ad denir. Örnek: düşünce, akıl, özgürlük, mutluluk, kıskançlık

Varlıkların Sayılarına Göre

Tekil ad Çoğul ad Topluluk adı

Tekil ad Çokluk eki almayan ve tek bir varlığı belirten adlara tekil ad denir. Örnek: öğrenci, kitap, tatil

Çoğul ad Çokluk eki alan ve birden fazla varlığı belirten adlara da çoğul ad denir. Örnek: öğrenciler, kitaplar, tatiller

Topluluk Adı Yapıca tekil olan; ancak anlamca birden fazla kavramı belirten adlara topluluk adı denir. Örnek: "Asker" sözcüğü tekil bir kavramı karşılar; "ordu" sözcüğü ise yapıca tekil olmasına rağmen anlamca birden fazla askeri belirttiği için topluluk adıdır. Sürü, sınıf, aile, bölük, tabur sözcükleri de topluluk adına örnektir.

Ad Tamlamaları Bir adın, kendisinden sonra gelen bir adın anlamını belirtmesine, onunla ilgisini göstermesine ad tamlaması denir. Her ad tamlamasında tamlayan ve tamlanan olmak üzere iki öge vardır. İkinci adlar tamlanan, birinciler de tamlayandır. Örnek: kitabın kapağı, kapının zili, uçak bileti

Dört tür ad tamlamasından söz edebiliriz:

Belirtili Ad Tamlaması Belirtisiz Ad Tamlaması Takısız Ad Tamlaması Zincirleme Ad Tamlaması

Belirtili Ad Tamlaması Belirtili ad tamlamasında tamlayan da tamlanan da ek alır. Bu tür tamlamalarda tamlayan eki -ın / -nın; tamlanan eki -ı / -sı'dır. Örnek: ağacın altı, masanın üstü, anemin parası

Belirtisiz Ad Tamlaması Belirtisiz ad tamlamasında sadece tamlanan ek alır, tamlayan ek almaz. Tamlanan "-ı" ya da "-sı" eklerini alır. Örnek: çam ağacı ekmek arası tren yolu

Takısız Ad Tamlaması Takısız ad tamlaması, tamlayan da tamlanan da tamlama ekleri almaz; ama diğer ekleri alabilir. Tamlayan, tamlananın neden yapıldığını ya da neye benzediğini gösterir. Örnek: yün kazaklar, aslan asker, demir kapı, melek çocuk

Zincirleme Ad Tamlaması İkiden fazla adın birbirini tamlamasıyla oluşan ad tamlamasına zincirleme ad tamlaması denir. Örnek: Gömlek kolu(n)un düğmesi kopmuş. tamlayan tamlanan

UYARI: Zincirleme ad tamlamalarında tamlayan veya tamlanan kendi başına bir ad tamlaması oluşturmalıdır. Örnek: Arkadaşımın saç rengi kızıl. --> saç rengi tamlayan tamlanan tamlayan tamlanan

Ön Ad Adların niteliklerini belirten ya da onları belirleyen sözcüklere ön ad diyoruz. Ön adlar, tümce içinde anlam ve işlev yönünden türlere ayrılır.

Niteleme Ön Adları Belirtme Ön Adları

Niteleme Ön Adları Adları renk, biçim, durum yönünden niteleyen ön adlara niteleme ön adları diyoruz. Örnek: kırmızı masa, yeni araba, küçük ev, parlak yıldızlar

Belirtme Ön Adları Varlıkları türlü yönlerden belirten ön adlara belirtme ön adları diyoruz. Bu ön adlar görevleri yönünden bölümlere ayrılır.

İşaret Ön Adları Belgisiz Ön Adlar Soru Ön Adları

İşaret Ön Adları Varlıkları yakın, uzak, en uzak oluşlarına göre belirten ön adlara işaret ön adları diyoruz. İşaret ön adı olarak kullanılan sözcükler adın yerine kullanılırsa işaret adılı olur. Örnek: bu çocuk (yakındaki çocuk için) şu çocuk (azıcık uzaktaki çocuk için) o çocuk (daha uzaktaki çocuk için)

Belgisiz Ön Adlar Varlıkları tam olarak değil de aşağı yukarı belirten sözcüklere belgisiz ön adlar denir. Örnek: Birkaç kişi yanıma geldi. Bazı öğrenciler sıkıldı. Bütün paramı harcadım. Her yıl tatile giderim. Kimi insan çorba sevmez. Birtakım insanlar okula girip çıkıyor. Herhangi bir derdin olursa gel. Hiçbir sorunum yok.

Soru Ön Adları Adların nicelik ve niteliklerini, yerlerini soru yoluyla belirtmek için kullandığımız sözcüklere soru ön adları diyoruz. Örnek: Hangi takım başarılı? Kaç kişi gelmedi? Nasıl bir ev istiyorsun?

Ön Ad Tamlaması Ön adların birlikte kullanıldıkları adı belirterek ya da niteleyerek oluşturdukları tamlamalara ön ad tamlamaları denir. Örnek: güzel kız, bu ev, eski ev, taze, ucuz yumurta

Adıl Türleri Adıllar da kendi içinde türlere ayrılır:

Sözcük Durumundaki Adıllar Ek Durumundaki Adıllar

Sözcük Durumundaki Adıllar Kişi Adılları İşaret Adılları

Kişi Adılları Tümcede söz söyleyen, kendisine söz söylenen ya da kendisinden söz edilen kişilerin adları yerine kullanılan sözcüklere kişi adılları denir. Her kişinin tekil ve çoğul olmak üzere iki biçimi vardır: Örnek: Ben (Birinci tekil kişi) Sen (İkinci tekil kişi) O (Üçüncü tekil kişi) Biz (Birinci çoğul kişi) Siz (İkinci çoğul kişi) Onlar (Üçüncü çoğul kişi) "Ben" ve "Sen" adılları yönelme eki olarak "bana" ve "sana" biçimine girdiklerinde kök seslerini değiştirirler.

İşaret Adılları Adların yerini işaret yoluyla tutan adıllara işaret adılları denir. Örnek: Bu, şu, O, Bunlar, Şunlar, Onlar

"O" sözcüğü bir kişi yerine kullanıldığında kişi adılı; tümleç yerine kullanıldığında işaret adılı olur. Örnek: "Bu çocuk hastaydı." tümcesinde, "bu" sözcüğü "çocuk" adını gösterdiğinden işaret ön adıdır. "Bu, çok hasta, doktora götürmeli." tümcesindeyse "bu" sözcüğü "çocuk" adının yerine kullanılmıştır; bu nedenle işaret adılıdır.

Ek Durumundaki Adıllar İyelik Adılı İlgi adılı

İyelik Adılı Eklendikleri adların kime ait olduğunu bildiren eklere iyelik adılı diyoruz. Örnek: "kitab - ı - m" sözcüğünde -m eki kitabın birinci tekil kişiye (bana) ait olduğunu bildirmektedir. "kitab - ı - n" sözcüğünde -n eki kitabın ikinci tekil kişiye (sana) ait olduğunu bildirmektedir.

İlgi Adılı Tamlayan eki almış adlara ya da adıllara eklenerek onlara ait bir varlığı bildiren -ki ekine ilgi adılı diyoruz. Örnek: "Sizin ev bizimki kadar soğuk değil." tümcesinde -ki ilgi adılı"bizim ev"in yerine kullanılmıştır.

-ki eki ön ad yapan bir ek olarak da kullanılır. Örnek: "Yarınki maç ertelendi." tümcesinde -ki eki hangi maçı sorusuna yanıt verecek biçimde yarın sözcüğünü ön ad biçimine sokmuştur.

Belirteç Eylemlerden, ön adlardan ya da tümleçlerden önce gelerek onların anlamını açıklayan, değiştiren, daraltan ya da genişleten değiştiren sözcüklere belirteç diyoruz. Örnek: Çok çalışırdı. Televizyonu fazla izlemeyin. Pek güzel bir kızdı. Hep hızlı konuşurdu.

Eylem (Fiil) İş, oluş, hareket bildiren sözcüklere eylem (fiil) denir. Eylemler tümce içinde adlarla, adıllarla ilgili işleri, hareketleri ya da oluşları anlatır. Örnek: "Ali odunları kırdı." tümcesinde kırdı sözcüğü eylemi, yani Ali'nin yaptığı işi anlatıyor. Eylemler zaman ve kişi eklerini alarak bir yargı bildirir.

Eylemlerde Zaman Eylemlerin Olumsuz Çekimleri Eylemlerin Soru Biçimleri

Eylemlerde Zaman Eylemler bir işi, oluşu, hareketi bir zamana bağlı olarak bildirirler. Eylemlerde 4 temel zaman vardır.

Şimdiki Zaman Gelecek Zaman Geçmiş Zaman Geniş Zaman

Şimdiki Zaman Eylemin içinde bulunduğumuz zamanda yapılmakta olduğunu gösteren eylem zamanı şimdiki zamandır. Şimdiki zaman eki -yor ekidir. Örnek: Çocuk kapıyı açıyor. Gökmen, Elif, İrfan ve Sinan sınıfta oturuyorlar. Şimdiki zaman eki olan -yor kendinden önceki geniş ünlüyü daraltır. anla-yor anlı -yor

Gelecek Zaman Eylemin henüz yapılmadığını, işin söylendikten sonra yapılacağını bildiren eylem zamanı gelecek zamandır. Gelecek zaman ekleri -acak, -ecek'tir. Örnek: Annem gelecek. Ders çalışacağım. Küçükken, "Büyüyünce öğretmen olacağım." derdim.

Geçmiş Zaman Eylemin, anlatılışından daha önce yapıldığını bildiren eylem zamanı geçmiş zamandır. Bu zamanın ekleri -mı?, -mi? / -mu?, -mü? ve -dı, -di / -du, -dü / -tı, -ti / -tu, -tü'dür. Örnek: Babam dün geldi. (bilinen geçmiş zaman) Gezmeye gitmişsiniz. (öğrenilen geçmiş zaman) Dün akşam konsere gittik. (bilinen geçmiş zaman)

Geniş Zaman Eylemlerin bütün zaman dilimlerinde gerçekleştiğini gösteren eylem zamanı geniş zamandır. Daha doğrusu üç temel zamanı da içeren bir özellik taşır. Geniş zaman ekleri şunlardır: -r / -ar,-er / -ır, -ir / -ur,-ür. Örnek: Alp sabahları süt içer. Yıllardır aynı mahallede oturur. Kedileri çok sevdiğimi bilir.

Eylemlerin Olumsuz Çekimleri Genellikle eylemlerin olumsuz çekimleri -ma, -me ekleriyle yapılır. Geniş zamanın olumsuzu -maz, -mez ekleriyle yapılır. Örnek: Karanlıkta kitap okuma! Topluluk içinde kulaktan kulağa konuşulmaz.

Eylemlerin Soru Biçimleri Eylemlerin soru biçimi mi soru ekiyle yapılır. Kendinden önceki sözcükten ayrı; kendinden sonraki ekle bitişik yazılır. -mi soru ekinin sonuna soru işareti konur. Örnek: Benimle gelecek misin? Yarın sınava gitmeyecek mi?

Bağlaçlar Eş görevli sözcük ya da sözcük öbeklerini, tümceleri birbirine bağlamaya yarayan sözcük türüne bağlaç diyoruz. İle, ya da, ama, ve, ancak, ki, da gibi sözcükler bağlaçtır. Bağlaçların bir başına anlamı yoktur. Bunlar tümcedeki görevlerine göre anlam kazanır. Örnek: Alp ile Ozan ders çalışıyorlar. Bilgi yarışması için Oya ya da Murat seçilecek. Seni aradım ama bulamadım. Babam ve ben gideceğiz. Geldim; ancak sen gitmişsin. Öyle bir bağırdı ki camlar zangırdadı. Baban gelsin de hep birlikte sinemaya gidelim.

"Ki" bağlacı şu sözcüklerin dışında her zaman ayrı yazılır. mademki, oysaki, halbuki, sonraki, çünkü

"De" bağlacı -te / -ta biçimine dönmez. Ayrı yazılır. Örnek: Ben de çalışmak isterim. Böyle pis yerlerde bit de bulunur pire de.

İlgeçler (Edatlar) Kendi başına anlamı olmayan; ancak tümce içinde bir sözcükten sonra gelerek o sözcükle öteki sözcükler arasında ilgi kuran sözcüklere ilgeç (edat) denir. "Gibi, doğru, için" gibi sözcükler tümce içinde ilgeç görevindedir. Örnek: O da senin gibi düzenli bir çocuk. Akşama doğru yola çıkıyoruz. Çok yorulduğu için çalışmayı bıraktı.

Ünlemler Korkma, acıma, şaşırma, sevinme gibi duyguları belirtmek için ya da birini çağırmak için kullandığımız sözcüklere ünlem diyoruz. Örnek: Eyvah! şimşek çakıyor. Hey! Baksana Hişt! Sana söylüyorum. Tüh! Keşke gelseydim. Vah Vah! Üşümüş bu çocuk. Aaa! Hepsi canlı gibi. Hey! Bu çok güzel bir elbise.

Yapı Bilgisi

Hakan - 5 yıl önce

Biçimbilim

Hayat bilgisi

Dilbilgisi

Türkçe Dilbilgisi

Yapım eki

Gecekondu

Metin bilgisi

Osman Nuri Tekeli