Sideritis, ballıbabagiller (Lamiaceae) familyasından bir bitki cinsi.
Sideritis başlıca Akdeniz bölgesinde yayılım gösteren, bir ve çok yıllık toplam 143 türe sahip bir cinstir.
Sideritis cinsi demir anlamına gelen Yunanca kökenli bir kelime olan Siderosdan adını almaktadır. Eski zamanlarda demirden yapılan silahlarla yaralanmaların tedavisinde bu cinse ait bitkilerin kullanılması bu cinse ismini vermiştir. Bitki yaraları iyileştirme özelliğinden dolayı bu ismi almıştır. Hem Avrupa hem de Türkiye’de toprak üstü kısımları halk arasında ilaç olarak kullanılmaktadır. Yerel olarak dağ çayı ya da yayla çayı diye de adlandırılan bu türlerden yapılan çaylar özellikle sindirim sistemini düzenlemede, soğuk algınlığı tedavisinde ve öksürüğün durdurulmasında kullanılmaktadır.
Sideritis türlerinden yapılan çaylar geleneksel olarak beslenme ve tatlandırma amaçları için kullanılmaktadır. Sideritis çayı mide ağrısı, hazımsızlık vb. gastrointestiniyal rahatsızlıkların, ateş, boğaz ağrısı vb. soğuk algınlığı semptomlarının tedavisinde kullanılmaktadır.. Sideritis taksonun büyük bir kısmı ana bileşen olarak monoterpen hidrokarbonları içermektedir . Sideritis cinsinde bulunmuş olan kimyasal bileşenler; terpenler, flavonoidler, uçucu yağlar, iridoidler, kumarinler, lignanlar ve sterollerdir.
Sideritis türleri halk tıbbında antimikrobiyal, antiülserojenik, sindirim ve antienflamatuar özellikleri nedeniyle kullanılmıştır. Yıllar boyunca, Sideritis cinsinin fitokimyası incelenmiş ve çeşitli terpenoidler, steroller, kumarinler ve özellikle flavonoid aglikonlar ve glikozitler tanımlanmıştır. Özellikle Balkan Yarımadası'ndan türler incelenmiş ve değerli antioksidan aktiviteye sahip flavonoidler açısından zengin bulunmuştur. Balkan ülkelerinin halk tıbbında Sideritis raeseri, iltihaplanma, gastrointestinal bozukluklar ve öksürüklerin tedavisinde bitkisel çay olarak ve aynı zamanda tonik olarak kullanılırken, özler anemi için diyet takviyelerinin bir bileşeni olarak kullanılır.
Sideritis türlerinin taksonomisi, türler arasında sık hibridizasyon, ekotiplerin varyasyonu ve polimorfizm derecesi nedeniyle oldukça karmaşıktır. Farklı Sideritis türlerini ayırt etmek çok önemlidir ve bu nedenle cins içindeki türlerin kemotaksonomik tanımlanmasında ikincil metabolitlerin, özellikle de diterpenoidlerin ve flavonoidlerin önemli yer tutar.
Tohumla üretimde tohumlar herhangi bir zamanda ekilebilir ama en iyisi embriyodan kaynaklanan çimlenme engelini kaldırmak için ıslak kompostta kışın ekilmesidir. Tohum boyutunun derinliği kadar tohumların ekilip üzerinin ince bir kumla kapak yapılması gerekir. Tohumlar 6 ila 12 hafta içinde çimlenmezlerse, nemli tohum tavasına yaklaşık dört hafta boyunca buzdolabında soğuk işlem yapılabilir. Görünmeleri çok ay sürebilir. Bu yüzden ekim tavasının atılmaması gereklidir.
Sideritis cinsinde 3 polen tipi tanımlanmıştır. Aynı uzunlukta meridyonal üç kolpusla karakterize edilen tricolpate polen tipi, yaklaşık aynı uzunlukta dört meriyonal kolpusla karakterize edilen tetracolpate polen tipi, indirgenmiş boyutta altı kolpusla karakterize edilen 6-pantocolpate polen tipi tanımlanmıştır.
Uzun yumuşak tüylü veya yünsü; yarı çalımsı, bir yıllık veya çok yıllık otsu bitkilerdir. Yapraklar saplıdır. Çiçek halkası 2 adet olup çok sayıda çiçek barındırır. Çiçekler bitkinin uç kısmında başak görünümündedir. Çiçek yaprakları braktelere indirgenmiştir. Çiçekler küçüktür. Kaliks tüpsü-çan şeklinde eşit veya hemen hemen eşit 5 dişlidir ya da 2 dudaklı, 5-10 damarlıdır; dişler düz, ucu dikenlidir. Koralla sarı renkli, 2 dudaklıdır; tüpe dahildir; üst dudak düz, hemen hemen yassı, 2 lopludur; alttaki dudak yayılmış, 3 lopludur; orta lop büyük, ucu az derin çentikli ve yayık girintilidir. Erkek organlar (stamen) 4 adet, iki uzun ve iki kısa stamenin meydana getirdiği erkek organlı, 2'si uzun önde, ercik başının (anter) şekli bozuk, diğer 2'si arkada 2 hücrelidir. Ercik başı çatallıdır. Boyuncukta (stil) dahildir, 2 yarıklı ucu hemen hemen birbirine eşittir. Fındıkçık üç yanlı, yumurta şeklinde, pürüzsüz, yuvarlaktan küte doğru değişir.