Quechua
İngilizce Quechua kelimesinin İspanyolca karşılığı.s. lengua de un pueblo indígena de Sud América (hablado en Perú, Bolivia, Chile, Ecuador y Argentina)
Quechua konuşanlar kendi dillerini Runa simi olarak adlandırırlar (runa "insan" ve simi "kelime", yani "insan kelimesi").
Yayılım
Quechua dilinin konuşulduğu bölge, Kolombiya'nın güneyinden başlayarak, Ekvador'un büyük kısmını da kapsayarak, Peru ve Bolivya üzerinden Şili ve Arjantin'in kuzeyine kadar uzanır. Konuşanların büyük bölümü Peru'da olup burasını Bolivya ve Ekvador takip eder. Diğer ülkelerde küçük azınlıklar bu dile hakimdir.Bugün Quechua, tahminen 7 milyondan fazla kişi tarafından konuşulur (buradaki tahminler kuvvetli sapmalar gösterir). Güney Amerika'nın en çok konuşulan yerli dilidir. Kıtada, İspanyolca ve Portekizceden sonra konuşanların sayısı bakımından üçüncü çok konuşulan dildir.
Dilin en çok konuşulduğu bölge olan Peru ve Bolivya'da nüfus sayımı esnasında konuşan kişi verilerine ulaşılmıştır. Ekvador, Kolombiya, Arjantin ve Şili için bu veriler tamamen eksiktir ve sadece, yukarıda da belirtildiği gibi kuvvetli sapma gösteren tahminler yapılır. Diğer iki ülkedeki nüfus sayımı sonuçlarında fark edilen ise ,kullanılan ana dili sorulu nüfus sayımının, okul öncesi çocukları kapsamadığıdır. Kısacası gerçek rakamlar, resmi rakamların bariz olarak üstünde yer alır. Çok uzun zamandır gözlemlenen eğilim ise anketlerde, aşağılanan bir dilin bilinmesini insanların bildirmemeleridir. Diğer bir unsur da iki ve daha fazla dil bilgisinin son nüfus sayımlarında uygun bir tarzda derlenmemesidir. Şüphesiz göz ardı edilmemelidir ki, dili bilenlerin büyük bir bölümünün, çeşitli nedenlerden dolayı günlük hayatta ihtiyaçlarını İspanyolca olarak görmeleridir. Özellikle büyük şehirlerde Quechua konuşmaya neredeyse izin yok gibidir.
Dilin ülkelere göre dağılımı
Bolivya: 1.576.846 (Nüfus sayımı 2001)
Peru: 3.177.938 (Nüfus sayımı 1993)
Ekvador: 750.000 - 2.000.000 (tahmini)
Arjantin: 50.000 - 120.000 (tahmini)
Kolombiya: 5.000 (tahmini)
Şili: Az sayıda
Quechua İspanyolca ve Aymara'nın yanında Peru ve Bolivya'nın resmi devlet dilidir. İspanyolca konuşulan Güney Amerika'nın bazı büyük üniversitelerinde bu dil yabancı dil olarak öğretilir.
Lehçeler
Quechua lehçeleri bir sıra şive farklılıkları oluşturur. Bunlar iki büyük gruba ayrılıp Perulu dil araştırmacısı Alfredo Torero'ya göre Quechua I ve Quechua II olarak tanımlanır.Quechua I, daha çok Quechua konuşulan bölgelerde, merkezi ve kuzey Peru andlarında konuşulur. Bu da kendi içinde kuzey ve güney olarak iki gruba ayrılır.
Quechua II, Peru'nun bütün güneyinde, Bolivya, Ekvador, Arjantin, Kolombiya, Şili 'de konuşulan lehçeler iie Peru'nun geri kalan küçük bir kısmında konuşulan lehçeleri kapsar. Bu da yine kendi içinde 3 gruba ayrılır. Yunkay grubu Quechua II'nin merkezi ve kuzey Peru'da görece az lehçelerini içerirken, Chinchay grubu (aynı zamanda kuzey Quechuası diye tanımlanır) Ekvador ve Kolombiya lehçelerini içerir. Güney Quechua'sı ise güney Peru, Bolivya, Arjantin ve Şili'nin bütün lehçelerini kapsar.
Bu iki grup arasındaki fark, gramatiğin birçok parçası ve kelime hazinelerinden kaynaklanır. Böylece anadili Quechua I ile Quechua II 'nin farklı lehçelerine sahip kişilerin, diğerini bilmeksizin anlaşabilmeleri çok zordur. Quechua I lehçeleri, daha dar bir alanda konuşuluyor olmalarına rağmen epeyce farklılaşırlar. Buna mukayesen, Quechua II lehçeleri birbirleriyle daha bütündür. Peru ve Bolivya'daki Güney Quechua II 'nin sayısal olarak en büyük grubu kapsayan lehçeleri, görece daha az farklılık gösterir ve bu daha çok fonetik alandadır.
İnka İmparatorluğunın dili, günümüze gelmiş eski yazı örnekleri, Peru ve Bolivya'nın modern halkının kullandığı çoğunluk dili, Quechua II'nin güney dialektine dayanır.
Dil yapısı
Quechua, türkçe ve fince gibi Agglutinatif dillerdendir. Yani, kelimelerin anlamları, sonlarına gelen hece ekleriyle kelime kökü değişmeden yeni formlarına uyarlar.Tamlamadaki hece ekleri sırası sıkı olarak kurala bağlanmıştır. Örnek verecek olursak
* Chakra Quechua dilinde "Tarla" demektir.
* "Küçük" kelimesi cha eki ilavesi ile ifade edilir.
* "Benim" kelimesi y eki ilavei ile ifade edilir.
* Çoğul kelime kuna eki ilavesi ile ifade edilir,
* "Benim küçük tarlalarım" ifadesi Quechuaca şöyledir "chakrachaykuna"
Yazı sistemi
Quechua İspanyolların Peru'yu fethinden beri latin alfabesini kullanmaktadır. Ancak, yazılı Quechua'dan Quechua konuşan insanlar tarafından çoğunlukla yararlanılmaz, çünkü onlar okumamış bir çoğunluğu oluştururlar veya İspanyolca onlar için daha kullanışlıdır, ve Quechua dilinde yazılmış basılı metin eksikliğide önemli bir nedendir.20. yüzyılda kadar, Quechua İspanyolca temelli yazım kuralı ile yazılmaktaydı. Örneğin: Inca, Huayna Cápac, Collasuyo, Mama Ocllo, Viracocha, quipu, tambo, condor. Bu yazının imla ve yazım yapısı en çok İspanyolca konuşanlara yakındır ve doğal olarak İngilizce'ye geçen birçok kelime bu yapıda geçmiştir.
1975'de, Juan Velasco'nın Peru hükümeti Quechua için yeni bir yazım kuralı benimsemiştir. Bu Academia Mayor de la Lengua Quechua tarafından tercih edilmiş bir yazı sistemiydi. Örneğin: Inka, Wayna Qapaq, Qollasuyu, Mama Oqllo, Wiraqocha, khipu, tampu, kuntur. Bu yazım kuralı:
* w harfini hu yerine, /w/ sesi için kullanmaktadır.
* damaksıl k ile küçükdil ünsüzü q sesini birbirinden ayırmaktadır, geleneksel sistemde ise ikiside c veya qu olarak söylenmektedir.
* lehçelerdeki basit, çıkarma eğiliminde olan ve içine çekme gibi duraklamaları ("h" sesi ve "h" harfi; "h", gibi ses çıkarma) gibi ayırt eder. (örneğin Cuzco)
* İspanyolca'nın beş sesli harf sistemini kullanmaya devam eder.
1985'de, bu sistemin bir çeşidi Peru hükümeti tarafından benimsenmiştir; Quechua'nun üç sesli harf sistemini kullanmaktadırlar. Örneğin: Inka, Wayna Qapaq, Qullasuyu, Mama Uqllu, Wiraqucha, khipu, tampu, kuntur.
Farkı yazım şekilleri Peru'da hala yüksek derecede tartışmalı durumdadır. Gelenesel yazı sisteminin taraftarları yeni yazım şeklinin çok yabancı olduğunu düşünmektedirler ve Quechua'nun ilk olarak İspanyolca ile tanışmış kişiler tarafından öğreniminin zorlaştığını düşünmektedirler. Yeni sistemi tercih edenler ise Quechua sesbilimi ile daha çok uyuştuğunu düşünmektedirler ve çocuklara beş sesli harf sisteminin öğretilmesinin ileride İspanyolca okumayı zorlaştırdığını gösteren araştırmaları örnek göstermektedirler.
Yazarlar İspanyolca'dan alınan kelimelere farklı yaklaşımlar gösterirler. Bazen modern yazım şeklinde kullanılırlar, bazen ise İspanyolca'da olduğu gibi kullanılır. Örneğin, "Ben Romert'im", Robertom kani veya Ruwirtum kani şekillerinde yazılabilir. (-m ismin bir parçası değildir, bir çeşit sonektir)
.png)