Beslenmeleri fotosentez, absorbsiyon ya da fagositoz ile, çoğalmaları ise eşeyli ya da eşeysiz üreme ile gerçekleşen protistlerin hareketsiz olanları olabildiği gibi, kamçı, siller ya da yalancı ayaklarla hareket ederleri de bulunur. Yaklaşık olarak 60.000 yaşayan, 60.000 kadar da soyu tükenmiş fosil türü bilinmektedir.
Geleneksel sınıflandırma
Protistler, yaklaşık son 150 yıldır, diğer canlı alemlerine benzerliklerine göre çeşitli alt gruplara ayrılmaktaydı. Hayvanlara benzeyenlerin protozoa, bitkilere benzeyenlerin alg ve mantarlara benzeyenlerin de cıvık mantar (slime mould) ve su mantarı (water mould) olarak adlandırıldığı ve grupların birbirleriyle sıklıkla örtüştüğü bu ayrım, günümüzde yerini filogenetik sınıflandırmalara bırakmıştır. Ancak, resmi olmayan bu gruplar, protistlerin morfoloji ve ekolojisini tanımlamakta yine de kullanışlıdır.Animalia (hayvanlar), Plantae (bitkiler) ve Protista (geri kalan herşey) alemlerini içeren üç alemli sınıflandırma sisteminin kabul gördüğü dönemlerde, bakteriler de protist olarak kabul edilmişlerdir ama güncel yaklaşımlarda Bacteria ayrı bir üst alem olarak kabul görmektedir.
Protozoa: hayvan benzeri protistler
Protozoa, çeşitli istisnaları bulunsa da çoğunlukla tek hücreli, hareketli ve fagositoz ile beslenen protistlerdir. Genel olarak 0.01-0.5 mm boyutlarındadırlar ve temelde mikroskop ile izlenebilirler. Sulak çevrelerde de toprakta da bulunabilen ve kurak dönemleri sıklıkla kist ya da spor halinde geçiren protozoa, çeşitli önemli parazitleri içerir. Bu canlılar, hareketlerine göre, dört alt gruba ayrılırlar:* Geçici yalancı ayakları olan Ameboitler: örneğin, Amoeba.
* Bazıları spor oluşturabilen, hareketsiz parazitler olarak Sporozoa: örneğin, Toxoplasma.
Algler: bitki benzeri protistler
Algler, yaşamlarını fotosentez ile sürdürürler. Bu grup içinde, ikincil endosimbiyoz ile kloroplast edinmiş olan ve aynı zamanda protozoa olarak da değerlendirilen Euglena gibi, pek çok tek hücreli canlı bulunur. Ayrıca, aşağıda sıralanmış olan, hareketsiz ve bazıları gerçek çok hücreli (bazı su yosunları) kimi canlılar da bu grupta bulunur:- Daha gelişmiş bitkilerle akraba olan Chlorophyta : örneğin, Ulva.
- Rhodophyta : örneğin, Porphyra.
- Heterokontophyta , diatomlar vb.: örneğin, Macrocystis.
Paramecium bursaria ya da Sarcodina şubesinin canlıları gibi bazı protozoanın, hücreleriyle bütünleşmemiş olan endosimbiyotik algler içermesi de dikkat çekicidir.
Mantar benzeri protistler
Protist düzeyinde yapıya sahip çeşitli canlılar, sporangiyum ürettikleri için, esasen mantar olarak değerlendirilmişlerdir. Bu grupta Chytridiomycota, cıvık mantarlar, su mantarları ve Labyrinthulomycetes gruplarının üyeleri bulunur. Günümüzde, Chytridiomycota canlılarının mantarlarla akraba olduğu anlaşılmıştır ve onlarla birlikte sınıflandırılır. Diğerleri ise selülozdansa kitin içeren hücre duvarları bulunan Heterokontophyta ve hücre duvarları bulunmayan Amoebozoa içinde değerlendirilir.Güncel sınıflandırma
Protistlerin sınıflandırılması henüz değişkendir. Yeni sınıflandırmalar, ince yapı ve biyokimyasal ve genetik özellikler üzerinden giderek, tek soylu gruplar ortaya koymaya çalışmaktadırlar. Ancak, bir bütün olarak protistler kısmi soylu bir grup olduğu için, bahsi geçen yeni sınıflandırmalarda alem taksonu ya bölünmekte ya da hepten bir kenara bırakılmaktadır ve protist grupları ökaryotların ayrı ayrı soyları olarak değerlendirilmektedir. Adl ve arkadaşları (2005)} tarafından ortaya konulmuş son şemada, şube, sınıf vb. sınıflandırma basamaklarına yer verilmemektedir.Günümüzde şube olarak değerlendirilebilen ve resmen tanınmış kimi protist grupları aşağıdaki listede sunulmuştur. Ancak, sınıflandırmaların değişkenliği nedeniyle, pek çok başka şube de Protista ile ilişkilendirilebilmektedir.