Pikaresk roman, 16. yüzyılda şövalye romanlarına ve kır yaşamını konu alan romanlara tepki olarak ortaya çıkan; toplumun aşağı tabakalarındaki düzenbaz, dalavereci ancak becerikli ve kurnaz bir kahramanın maceralarını işleyen roman türü.
Pikaresk'in kelime anlamı, İspanyolca'daki "pikaro" sözcüğüne dayanır; "pikaro" maceracı, serseri ve vasıfsız gibi anlamlara gelir. Pikaresk romanın başlıca özelliği roman başkişisi olan Pikaro’nun, gücü elinde bulunduran “üsttekilerin” düşünce ve davranışlarını gözleyip kavrayarak onları yenmek için bu tecrübelerini ve zekasını kullanmasıdır. Günlük dilde, birinci tekil şahıs bakış açısıyla kaleme alınır.
Pikaresk romanın kahramanı Pikaro, Türk masal kahramanı Keloğlan'a benzetilir. Ancak Keloğlan mücadelesini daha çok mitolojik karakterli padişah, vezir, dev anası, cin ve kırk haramilerle yaparken pikaresk romanda olaylar genellikle toplumun alt tabakalarından insanların yaşadığı, yasa dışı eylemlerin yaygın bulunduğu bir ortamda gerçekleşir.
1554’te yayımlanan ve yazarı bilinemeyen Tormesli Lazarillo (La vida de Lazarillo de Tormes y de sus fortunas y adversidades) isimli eser ilk romandır. Onu çeşitli İspanyol yazarların Alfarache’li Guzmán (1559), Eğlenceli Yolculuk (1603), Düzenbaz Justina (1605), Uşak Marcos de Obregón’un Hayatı (1618) gibi eserler izlemiştir.
Pikaresk yazın, 18. yüzyılda İspanya dışına yayılmıştır. Gerçekçi yapılarından dolayı dünya edebiyatını etkileyen pikaresk romanların en fazla etkisi Fransız ve İngiliz edebiyatında görülmektedir. Lesage’ın, Gil Blas de Santillana’ın Maceraları (Historia Gil Blas de Santillana) adlı eserinde ve Molière’in Tartüf adlı eserinde Uşak Marcos de Obregón’un önemli etkisi vardır. İngiliz edebiyatında bu türün en önemli örneği olarak kabul edilen “Moll Flanders”, Düzenbaz Justina (1605)’dan esinlenerek yazılmıştır. Alman edebiyatında ise Grimmelshausen’in “Simplicissimus” (1699) adlı eserinde İspnyol yazar Mateo Aleman'ın eseri Alfarache’li Guzmán (1559)’nin etkisi görülür.
Gürcü yazar Miheil Cavahişvili’nin Kvaçi Kvaçantiradze adlı yapıtı, dünya edebiyatının önemli pikaresk romanları arasında sayılır. Thomas Mann’ın Dolandırıcı Felix Krull'un İtirafları ve Cervantes'in Don Kişot adlı romanlarıyla kıyaslanan Kvaçi Kvaçantiradze, Madrabaz Kvaçi adıyla 2017'de Türkçeye çevrilmiştir.